Thursday, January 31, 2013

हरिविजय - अध्याय 22


अध्याय २२
 श्रीगणेशाय नमः ॥  श्रीकुलदेवतायै नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
जय जय श्रीकृष्ण सर्वसाक्षा ॥ सर्वाद्यमूळ निर्विकल्पकल्पवृक्षा ॥ तुझी करुं जातां विवक्षा ॥ आदि कोणा न सांपडे ॥१॥
ऐसा आदिकारण तूं वृक्ष साचार ॥ मुख्य कोंभ तो पयोब्धिजावर ॥ द्वितीय शाखा पिनाकधर ॥ कमलायन तृतीय शाखा ॥२॥
सकळ मुनीश्वरांचें मंडळ ॥ या उपशाखा चालिल्या सबळ ॥ ऋग्यजुःसामादि सुकोमळ ॥ पत्रें तयांसी फुटलीं हीं ॥३॥

न्याय मीमांसा सांख्यशास्त्र ॥ पातंजल व्याकरण वेदांत ॥ षट्‌शास्त्रांचा हा निश्चित ॥ मोहोर आला तयावरी ॥४॥

इंद्र अग्नि यम नैऋत ॥ रसनायक समीर पौलस्तिसुत ॥ शीतांशु चंडांशु भगणांसहित ॥ पुष्पें त्यावरी साजिरीं ॥५॥

अष्टलोकपालां सहित ॥ स्वर्गसुखें वायफुलें समस्त ॥ सलोकतामुक्ति अद्‌भुत ॥ फळें आलीं तयावरी ॥६॥

लागतां द्वैताचा प्रभंजन ॥ तींही फळें पडती गळोन ॥ निर्गुण सायुज्यता मोक्ष पूर्ण ॥ पक्क फळ अक्षयी ॥७॥

तें फळ भक्षितां निर्धारीं ॥ आपण होय ब्रह्मांडभरी ॥ जेथें येणें जाणें द्वैत कुसरी ॥ कल्पांतींही घडेना ॥८॥

ऐसा आदिवृक्ष ब्रह्मानंद ॥ मोक्षदायक त्याचें पादारविंद ॥ त्यामाजी श्रीधर मिलिंद ॥ दिव्य आमोद भोगीतसे ॥९॥

निर्विकल्प वृक्ष सद्‌गुरुनाथ ॥ तो अक्षयफळ दासांसी देत ॥ तें सेवूनि जाहला तृप्त ॥ तरी हरिविजयग्रंथ पुढें चाले ॥१०॥

मागें एकविसावा अध्याय जाहला पूर्ण ॥ उद्धवें गोपींसी कथूनि ज्ञान ॥ आला मथुरेसी परतोन ॥ हरिदर्शन घेतलें ॥११॥

यावरी पुढें कथानुसंधान ॥ तें ऐकोन पंडित विचक्षण ॥ जें ऐकतां पापविपिन ॥ होय दहन क्षणमात्रें ॥१२॥

मथुरेसी असतां रमानाथ ॥ उग्रसेन हरिकृपें राज्य करीत ॥ दुष्ट निंदक पळाले समस्त ॥ कंसवध होतांचि ॥१३॥

जैसें तृण होतांचि दग्ध ॥ त्यासरसा विझे जातवेद ॥ कीं प्राण जातां करणें स्तब्ध ॥ ठायीं ठायीं निचेतन ॥१४॥

तैसे कंसासी मारितां जाण ॥ विराले समस्त दुर्जन ॥ मथुरापुरींचे प्रजानन ॥ आनंदघन नांदती ॥१५॥

नाहीं आधि व्याधि मृत्यु आकांत ॥ हरिकृपेनें सकळ भाग्यवंत ॥ यथाकाळीं घन वर्षत ॥ सदा फलित वृक्ष सर्व ॥१६॥

तों कंसाच्या दोघी स्त्रिया ॥ अस्ति प्राप्ति नामें तयां ॥ त्या सांगों गेल्या पितया ॥ जरासंधासी तेधवां ॥१७॥

दोघी जणी अत्यंत दीन ॥ भेटल्या जरासंधालागोन ॥ पितयाच्या कंठीं मिठी घालोन ॥ रुदन करिती आक्रोशें ॥१८॥

जरासंध घाबरला बहुत ॥ म्हणे काय जाहला वृत्तांत ॥ येरी भूमीसी पडती मूर्च्छागत ॥ शब्द न फुटे बोलतां ॥१९॥

आक्रोशें बोलती तत्त्वतां ॥ कृष्णें मारिलें तुझ्या जामाता ॥ मुष्टिकचाणूरादि वीरां समस्तां ॥ मृत्युपंथा पाठविलें ॥२०॥
परमपुरुषार्थीं कृष्णराम ॥ केला मथुरेमाजी पराक्रम ॥ उग्रसेन राज्यीं स्थापिला परम ॥ सुख जाहलें लोकांसी ॥२१॥
ऐकतां श्रीकृष्णप्रताप ॥ मागधासी चढला परम कोप ॥ जैसा पाय पडतां खवळे सर्प ॥ नेत्र आरक्त वटारिले ॥२२॥

केलें कन्यांचें समाधान ॥ म्हणे मथुरा क्षणमात्रें जाळीन ॥ यादवकुळ सकळ छेदीन ॥ धरुनि आणीन रामकृष्णां ॥२३॥
ऐसी जरासंधें होड बांधोनी ॥ धाव तेव्हां घातला निशाणीं ॥ तेणें दुमदुमली अवनी ॥ तेवीस अक्षौहिणी दळ ज्याचें ॥२४॥
धडकला वाद्यांचा कल्लोळ ॥ प्रतिध्वनीनें गाजलें निराळ ॥ भयभीत ब्रह्मगोळ ॥ चालिलें दळ मागधाचें ॥२५॥

भेरी धडकल्या शशिवदना ते क्षणीं ॥ ऐकतां त्रास उपजे कर्णीं ॥ रणतुरें खणखणती तेणें गगनीं ॥ देवयानें डळमळती ॥२६॥
श्रृंगें बुरंगें पणव काहळ ॥ गोमुखी चळका चौंडकी दुटाळ ॥ मुखवातें सनया रसाळ ॥ गर्जती ढोल गिडबिडी ॥२७॥

बावीस सहस्त्र छत्रपती ॥ जेणें बंदीं घातले नृपती ॥ ऐसा जरासंघ मागधपती ॥ मथुरा घेऊं चालिला ॥२८॥

पदाति दळ पुढें जात ॥ त्यांचे पायीं ब्रीदें झणाणत ॥ पदीं त्यांच्या तोडर गर्जत ॥ हांक फोडीत आवेशें ॥२९॥

नाना परींच्या कांसा घालूनी ॥ यमदष्ट्रा खोविल्या जघनीं ॥ हातीं कुंत असिलता घेऊनी ॥ खेटकें अपार मस्तकावरी ॥३०॥
जैसा फुटे कल्पांतींचा सागर ॥ तैसें पायदळ जात अपार ॥ सडका पाश भिंडिमाळा थोर ॥ घेऊनि पुढें धांवती ॥३१॥
बडगे चक्रें शिळा डांगा ॥ घेऊनि बिलगती चमकती वेगा ॥ धनुष्यबाण सुरया उरगा ॥ आकृती ऐशा सतेज ॥३२॥

लघु उल्हाटयंत्रें आधीं ॥ घेऊनि पुढें धांवती खांदीं ॥ उर्वी दणाणे चालतां पदीं ॥ भूधर होय साशंक ॥३३॥
मुसळ गदा मुद्गर परिघ ॥ शूळ शक्ति लोहकंदुक अभंग ॥ पट्टिश बाण लोहवृश्चिक उरग ॥ दशघ्न्या आणि शतघ्न्या ॥३४॥
लोहार्गळा त्रिशूळ कोयते कातिया ॥ परशु तोमर कुठार घेऊनियां ॥ धांवती पुढें लवलाह्या ॥ मथुरापंथ लक्षूनि ॥३५॥
सवें चालिले तुरंगमांचे भार ॥ चपळ नागर मनोहर ॥ मित्ररथींचा जैसा रहंवर ॥ बलाढ्य सुंदर तैसेचि ॥३६॥
कित्येक निघाले श्यामकर्ण ॥ ऐका तयांचें लक्षण ॥ काढिले क्षीरसागरीं धुवोन ॥ तैसा वर्ण तयांचा ॥३७॥

डोळे आरक्त सुंदर ॥ पुच्छें विद्रुमवर्ण खूर ॥ समीराहूनि गति अपार ॥ तिहीं लोकीं गमन तयां ॥३८॥
एक घोडे ढवळवर्ण विशाळ ॥ एक नीळवर्ण अति निर्मळ ॥ एक पिंवळेचि केवळ ॥ आरबी चपल चौताळती ॥३९॥

एकाची माणिकाऐसी ज्योती ॥ परी वीरां सांवरितां न थारती ॥ ज्या तुरंगाची जैसी अंगकांती ॥ तद्रूपवर्ण छाया दिसे ॥४०॥

सांवळे घोडे कित्येक ॥ एक गर्जती सिंहमुख ॥ एक चकोर परम चाळक ॥ एक कुंकुमकेशरवर्ण ॥४१॥
एक चंदनवर्ण चांगले ॥ एक चंद्रवर्ण सोज्ज्वळे ॥ एक क्षीरवर्ण हंसाळे ॥ चपळ चालती पुढें पुढें ॥४२॥
जंबुद्वीपींचें जांभूळवर्ण ॥ श्वेतद्वीपींचे चंद्रवर्ण ॥ क्रौंचद्वीपींचे पिंवळे पूर्ण ॥ चितळे चित्रांगे साजिरे ॥४३॥

शाल्मलिद्वीपींचे बदीर ॥ प्लक्षद्वीपींचे वर्णचकोर ॥ कुशद्वीपींचे सोज्ज्वळ सुंदर ॥ पुष्करींचे श्यामकर्ण ॥४४॥
परम रागीट कुमाईत ॥ बदकश्याम स्थिर चालत ॥ आरबी उदकावरी पळत ॥ खूर न भिजे तयांचा ॥४५॥
नव खंडें छप्पन्न देश ॥ तेथींचे वारु एकाहूनि एक विशेष ॥ चित्रींचीं भांडारें आसमास ॥ उघडिलीं जयापरी ॥४६॥

उचंबळला श्रृंगारसागर ॥ ज्यांची सुपर्णा समान गति अपार ॥ संकेत दावितां अणुमात्र ॥ परचमूंत प्रवेशती ॥४७॥
चक्राकार वाजी वावरती ॥ अश्वखर्गक्षत्रिय एकजाती ॥ एकरुप होवोति वर्तती ॥ सपक्ष उडती तुरंग एक ॥४८॥
रत्‍नजडित वरी पाखरा ॥ चालतां दणाणे वसुंधरा ॥ चरणीं नेपुरें मस्तकीं तुरा ॥ रत्‍नजडित झळकतसे ॥४९॥

मुखीं रत्‍नजडित मोहाळी ॥ चामरें रुळती तेजागळीं ॥ नृत्य करिती भूमंडळीं ॥ पाय पुढील न लागती ॥५०॥

हिंसती जेव्हां सबळबळें ॥ तेणें बैसती दिग्गजांचे टाळे ॥ कवच टोप घेऊनि बळागळे ॥ वरी आरुढले राउत ॥५१॥

जैसी सौदामिनी अंबरीं ॥ तैशा असिलता झळकती करीं ॥ ऐसे अश्वभार ते अवसरीं ॥ मथुरापंथें चालिले ॥५२॥
अश्वभारांमागें लिगटले ॥ उन्मत्त नागभार उठावले ॥ ऐरावतासम तुकेले ॥ चौदंत आणि चपळत्वें ॥५३॥
सुवर्णाच्या श्रृंखळा ॥ खळाळती विशाळा ॥ वरी पाखरा घातल्या ॥ कनकवर्ण सुरेख ॥५४॥

वरी रत्‍नजडित चवरडोल ॥ ध्वज भेदीत गेले निराळ ॥ फडकती अति तेजाळ ॥ बोलाविती शत्रूंतें ॥५५॥
उर्वीवरी चामरें रुळती ॥ घंटा गर्जतां दिशा दुमदुमती ॥ गजाकर्षक स्कंधीं बैसती ॥ अंकुश सतेज घेऊनियां ॥५६॥

तो जिकडे दावीं संकेत ॥ तिकडे चौताळती गज उन्मत्त ॥ झडप हाणोनि पर्वत ॥ चुरा करिती मार्गीचे ॥५७॥

पुढें हिंसत चौताळती तुरंग ॥ मागें सबळ किंकाटती मातंग ॥ त्यांपाठीमागें रथ सवेग ॥ धडघडाट चालिले ॥५८॥

रथांचीं रत्‍नजडित चक्रें ॥ चपळेऐसीं चित्रविचित्रें ॥ साटे घातले जे वज्रें ॥ न फुटती सर्वथा ॥५९॥
मणिमय शोभतीं स्तंभ ॥ वरील छत्र कनकवर्ण स्वयंभ ॥ ध्वज भेदीत गेले नभ ॥ भिन्नभिन्न स्वरुप पैं ॥६०॥

नाना शस्त्रांचे भार ॥ रथीं रचिले अपार ॥ सप्तशत चापें परिकर ॥ भरले तूणीर बाणांनीं ॥६१॥
वरी आरुढलें महारथी ॥ पुढें धुरे बैसले चतुर सारथी ॥ जे संकटीं स्वामीसी रक्षिती ॥ जीवित्व मानिती तृणासम ॥६२॥
पुढें जुंपिले सबळ घोडे ॥ जे कां अनिळाहूनि वेगाढे ॥ सारथी संकेत दावी जिकडे ॥ जाती तिकडे चपळत्वें ॥६३॥
असो ऐसा तेवीस अक्षौहिणी ॥ दळभार निघाला तेचि क्षणीं ॥ वाद्यें वाजती तेणें धरणीं ॥ उलों पाहे तेधवां ॥६४॥
मध्यभागीं जरासंध ॥ दिव्य रथ परम सुबद्ध ॥ वरी आरुढला भोंवते सनद्ध ॥ महावीरीं वेष्टिला ॥६५॥

जैसा शक्रावरी वृत्रासुर ॥ निघाला सहित दळभार ॥ तैसा जरासंध प्रचंड वीर ॥ मथुरेसमीप पातला ॥६६॥

रातोरातीं धांविन्नले ॥ वेगें मथुरापुर वेढिलें ॥ सैन्यसमुद्राचें पडिलें ॥ वेष्टण भोंवतें अद्‌भुत ॥६७॥

लोक गजबजिले सकळ ॥ म्हणती ओढवला प्रळयकाळ ॥ जरासंध परम सबळ ॥ करील निर्मूळ मथुरेचें ॥६८॥

पळावया नाहीं वाट ॥ प्रजा करिती कलकलाट ॥ महाद्वारें झांकिलीं सदट ॥ न उघडती कोणातें ॥६९॥

कंस मारिला यदुवीरें ॥ म्हणोनि हा आला मथुरे ॥ जामाताच्या कैवारें ॥ प्रळय थोर करील ॥७०॥
हुडां हुडां वीर चढती ॥ परसैन्यातें विलोकिती ॥ एक बोलती एकाप्रती ॥ बरी गती न दिसे की ॥७१॥
कृष्ण आणि संकर्षण ॥ दुर्गावरुनि विलोकिती सैन्य ॥ हरीजवळी आला उग्रसेन ॥ म्हणे कैसें आतां करावें ॥७२॥

सात्यकी उद्धव अक्‍रुर ॥ म्हणती संकट आलें थोर ॥ भोंवते अवघे दीनवक्‍त्र ॥ यादवेंद्रें देखिले ॥७३॥

जो महाराज नरवीरपंचानन ॥ जो यादवकुळमुकुटरत्‍न ॥ जो पूर्णब्रह्म सनातन ॥ इंदिराजीवन श्रीरंग ॥७४॥

जो विश्वपित्याचा जनक ॥ जो सर्गस्थित्यंतकारक ॥ अनंत ब्रह्मांडें देख ॥ इच्छामात्रें घडी मोडी ॥७५॥
तेव्हां अद्‌भुत केलें सर्वेश्वरें ॥ उर्ध्व विलोकिलें श्रीकरधरें ॥ तों अकस्मात निराळपंथें त्वरें ॥ दोन रथ उतरले ॥७६॥
ते वैकुंठींचे दिव्य रथ ॥ सहस्त्र मित्रप्रभा भासत ॥ कोणा न वर्णवे तेज अद्‌भुत ॥ गरुडध्वज झळके वरी ॥७७॥

शारंगशंखचक्रगदामंडित ॥ रथीं असती आयुधें अद्‌भुत ॥ दारुक सारथी देदीप्यवंत ॥ शस्त्रास्त्रीं मिरवे जो कां ॥७८॥

वरी ठेविले अक्षय भाते ॥ कोण वर्णील तुरंगमांतें ॥ जे अश्व अमृतपानकर्ते ॥ ऐका नामें तयांचीं ॥७९॥

शैब्य सुग्रीव अतिसुस्वरुप ॥ तिजा बहालक चौथा मेघपुष्प ॥ ऐका दुजिया रथाचा प्रताप ॥ संकर्षण आरुढला जेथें ॥८०॥

तालध्वजमंडित रथ ॥ चारी वारु चपळ श्वेत ॥ नांगर मुसळ आयुधें समर्थ ॥ तयावरी ठेविलीं ॥८१॥

दोनी रथ मथुरे उतरले ॥ जैसे कां शशिमित्र प्रकटले ॥ दारुकें साष्टांग घातलें ॥ श्रीकृष्णासी दंडवत ॥८२॥
सकळ पाहती जन डोळां ॥ तत्काळ श्रीकृष्ण चतुर्भुज जाहला ॥ चारी आयुधें घेतलीं ते वेळां ॥ रथीं चढला यादवेंद्र ॥८३॥
देव सुमनांचे संभार ॥ वरुनि वर्षती अपार ॥ दुजे रथीं चढला भोगींद्र ॥ हल मुसळ सांभाळिलें ॥८४॥

ऐसें देखोनि तये वेळे ॥ उग्रसेनासी स्फूरण आलें ॥ चतुरंग दळ सिद्ध जाहलें ॥ निशानीं दिधले घाव वेगीं॥८५॥

अपार यादवांचे भार ॥ चहूंकडूनि उठावले समग्र ॥ रथीं बैसले उद्धव अक्‍रुर ॥ प्रतापशूर प्रचंड जे ॥८६॥
बळिभद्रें आणि घननीळें ॥ सबळ बळें शंख त्राहाटिले ॥ जरासंधाचें सैन्य दचकलें ॥ वीर जाहले भयभीत ॥८७॥

तों वसुदेव निजभारेंसीं ते वेळीं ॥ आला उग्रसेनाजवळी ॥ एकचि घाई लागली ॥ रणतुरांची ते वेळी ॥८८॥
उल्हाटयंत्रांचे मार ॥ दुर्गावरुनि होती अपार ॥ परसैन्याचे यंत्रगोळ समग्र ॥ दुर्गपरिघामाजी पडती ॥८९॥

उघडिलें मथुरेचें महाद्वार ॥ सिंहनादें गर्जती अपार ॥ यादव निघाले बाहेर ॥ रामकृष्णांसमवेत ॥ पैं ॥९०॥
दोनी सैन्यां जाहला मेळ ॥ धडकत वाद्यांचा कल्लोळ ॥ डळमळीत उर्वीमंडळ ॥ दिग्गज त्रास पावले ॥९१॥
जाहली एकचि रणधुमाळी ॥ नारद नाचे अंतराळीं ॥ म्हणे भली मांडली येथें कळी ॥ वाजवी टाळी आनंदें ॥९२॥

उतरावया पृथ्वीचा भार ॥ यालागीं अवतरला श्रीधर ॥ तो विजयी हो कां निरंतर ॥ सकळ सुरवर बोलती ॥९३॥
असो पायदळावरी पायदळ ॥ लोटलें तेव्हां अति सबळ ॥ तुरंगारुढ वीर सकळ ॥ तेही मिसळले परस्परें ॥९४॥
गजांवरी गज लोटले ॥ रथांशीं रथ झगटले ॥ एकचि घनचक्र मांडलें ॥ रामकृष्ण पाहती ॥९५॥
जैशा जलदाचिया धारा ॥ तैसे शर येती एकसरां ॥ एक एकासी लागूनि चुरा ॥ होवोनि पडती धरेवरी ॥९६॥
शिरें वीरांचीं उसळती देख ॥ जैसे आकाशपंथें कंदुक ॥ प्रेतें पडती असंख्य ॥ गणना नाहीं अश्वांसी ॥९७॥
शोणिताचे पूर जात ॥ माजी गजकलेवरें वाहत ॥ रथ मोडले असंख्यात ॥ नाहीं गणित अश्वांसी ॥९८॥
कृष्णबळें यादव अनिवार ॥ केला परदळाचा संहार ॥ उठावले जरासंधाचे वीर ॥ शिशुपाळ आणि वक्रदंत ॥९९॥
कृष्णद्वेषी मिळाले अपार ॥ त्यांत रुक्मिया आला भीमककुमर ॥ महाभिमानी दुराचार ॥ अतिनिंदक दुरात्मा ॥१००॥

त्यांनी अपार युद्ध केलें ॥ यादवसैन्य माघारलें ॥ ऐसें रामकृष्णें देखिलें ॥ रथ लोटिले तेधवां ॥१॥
जैसें वारणचक्र दारुण ॥ त्यांत रिघती दोघे पंचानन ॥ श्रीकृष्णें शारंग चढवून ॥ सोडिले बाण चपळत्वें ॥२॥
जैसें पूर्वीं श्रावणारिसुतें ॥ जाऊनि वैश्रवणबंधुपुरीतें ॥ किंपुरुषांसहित युद्ध तेथें ॥ प्रतापवंतें केलें जेवीं ॥३॥
कंसांतक तैसाचि येत ॥ परमप्रतापी रणपंडित ॥ असंख्यात बाण सोडीत ॥ नोहे गणित शेषातें ॥४॥
कीं कुंभोद्भव वसुदेवनंदन ॥ रणसागर करुं पाहे प्राशन ॥ कीं मागधसैन्य शुष्क विपिन ॥ त्यासी कृशान श्रीरंग ॥५॥

कीं मागधवीर हेचि नग ॥ त्यांवरि वज्रधर श्रीरंग ॥ हस्तपक्ष छेदूनि सवेग ॥ पाडी मंगळजननीवरी ॥६॥

तेवीस अक्षौहिणी दळ ॥ त्यांत मुख्य मुख्य उरले सबळ ॥ वरकड सैन्य समूळ ॥ कृष्णें आणिलें बाणांवरी ॥७॥
मुकुटरांगावळी तुटोनी ॥ कां गलटोप पडिले धरणीं ॥ महावीर पाठी देऊनी ॥ पळों लागले तेधवां ॥८॥

गुढारांसहित रित कुंजर ॥ सैरा धावती अनिवार ॥ ध्वजांसहित रथ अपार ॥ शून्य पडिले मोडोनि ॥९॥

छत्रें चामरें पताका ॥ तेथें केर पडिला देखा ॥ अशुद्धनदीचा वाहे भडका ॥ घायाळ जींत पोहती ॥११०॥
देखोनि पंडितांचें दिव्यज्ञान ॥ पाखंडी पळती घेऊनि वदन ॥ तैसे वीर पृष्ठ दावून ॥ पळते झाले तेधवां ॥११॥
इकडे कृतांत दचके देख ॥ ऐसी बळिभद्रें फोडिली हांक ॥ जरासंधावरी एकाएक ॥ रथासमवेत लोटला ॥१२॥

देखोनि बळरामाचा प्रताप ॥ हरपला मागधाचा दारुण दर्प ॥ जैसा शंकरापुढें कदर्प ॥ दहनकाळीं शंकला ॥१३॥
मुसळ आणि नांगर ॥ हातीं घेऊनि बळिभद्र ॥ रथाखालीं उडी सत्वर ॥ घालूनियां धांविन्नला ॥१४॥
नांगर घालूनि ओढी वीर ॥ मुसळघायें करी चूर ॥ झाला बहु वीरांचा संहार ॥ जरासंध पहातसे ॥१५॥
धनुष्या चढवोनि गुण ॥ जरासंधें सोडिले बाण ॥ जैसा धारा वर्षे घन ॥ शर निर्वाण सोडिले ॥१६॥

ते कृष्णाग्रजें न मानोनि ते वेळीं ॥ धांव घेतली रथाजवळी ॥ नांगर घालूनि तत्काळीं ॥ जरासंध ओढिला ॥१७॥

मुसळघायें करावा चूर्ण ॥ तों बोले जगज्जीवन ॥ यासी न मारावें आपण ॥ न्यावा बांधोनि रथासी ॥१८॥
तों देववाणी बोले आकाशीं ॥ भीमाहातीं मरण यासी ॥ मग वरुणपाश घालूनि वेगेंसीं ॥ दृढ रथासी बांधिला ॥१९॥

जैसा मृगेंद्रें धरिला वारण ॥ तैसा चालविला रथीं बांधोन ॥ विजयी जाहले रामकृष्ण ॥ वृंदारक पुष्पें वर्षती ॥१२०॥
जरासंधाचे वीर ते वेळे ॥ उरले ते अवघेचि पळाले ॥ जैसें यजमानासी संकट ओढवलें ॥ आश्रित पळती दश दिशां ॥२१॥
श्रीरंग म्हणे बळिरामातें ॥ आतां सोडावें जरासंधातें ॥ हा मेळवूनि आणील दैत्यांतें ॥ मागुती त्यांतें संहारुं ॥२२॥
पृथ्वीवरील जे निंदक खळ ॥ येथें तितुके आणील सकळ ॥ ऐसें बोलतां घननीळ ॥ सोडिला तत्काळ बळरामें ॥२३॥
मग अत्यंत करीत खेद ॥ स्वस्थळा पातला जरासंध ॥ म्हणे बावीस सहस्त्र रायां केला बंध ॥ तो पुरुषार्थ व्यर्थ गेला ॥२४॥
मी सेवीन घोर अरण्य ॥ तप करीन तेथें बैसोन ॥ परी नगरासी जाऊनि वदन ॥ काय दावूं लोकांतें ॥२५॥
तों रुक्मिया शिशुपाळ वक्रदंत ॥ मार्गीं भेटले अकस्मात ॥ मागधाचें समाधान करीत ॥ तपसंकल्प करुं नको ॥२६॥
जय अथवा पराजय ॥ महावीरांसी पडे हा समय ॥ पुरुषें पुरुषार्थ सांडूं नये ॥ करावा उपाय मागुती ॥२७॥
जों कायेंत असे प्राण ॥ तों न सोडावी आंगवण ॥ मागुती दळभार घेऊन ॥ रामकृष्ण धरुनि आणूं ॥२८॥

ऐसें जरासंधासी वळविलें ॥ मागुती तितुकेंचि दळ मेळविलें ॥ सवेंचि मागधें धावणें केलें ॥ मथुरेवरी पूर्ववत ॥२९॥

मागुती बळिरामें धांवोन ॥ बांधिला वरुणपाश घालून ॥ माधवें दिधला सोडून ॥ पुढती उत्थान आणिक केलें ॥१३०॥
ऐसा सप्तदश वेळ ॥ संग्राम माजला तुंबळ ॥ सिंहावरी सिंह लोटले सबळ ॥ तैसा फणींद्र धरी त्यातें ॥३१॥
सत्रा वेळ बळिरामें धरिला ॥ तैसाचि श्रीरंगें सोडविला ॥ तों नारदमुनि पातला ॥ जरासंधाचे भेटीतें ॥३२॥

म्हणे तूं कष्टलासी सत्रा वेळ ॥ तुज नाटोपे राम घननीळ ॥ तरी काळयवन असे सबळ ॥ त्यासी साह्य बोलाविंजे ॥३३॥
यादवांचा पराभव संपूर्ण ॥ काळयवनाहातीं असे जाण ॥ त्यासी असे शंकरवरदान ॥ तें वर्तमान ऐक तूं ॥३४॥
गर्गाचार्य महाऋषी ॥ तो कुळगुरु होय यादवांसी ॥ विद्यासंपन्न तेजोराशी ॥ प्रतिसूर्य दूसरा ॥३५॥
एके यादवें आपुली कन्या ॥ गर्गऋषीसी दिधली जाणा ॥ परी ठाव नाहीं संताना ॥ बहुत दिवस लोटले ॥३६॥
तों यादव विनोदी उदंड ॥ म्हणे गर्गऋषि आहे षंढ ॥ ऐसें ऐकतांचि प्रचंड ॥ क्रोध आला मुनींतें ॥३७॥
म्हणे यादव तुम्ही उन्मत्त ॥ ऐसा निर्मितों पुरुषार्थी सुत ॥ त्यापुढें पराभव समस्त ॥ होय तुमचा एकादांचि ॥३८॥
परम क्रोधावला ब्राह्मण ॥ केलें हिमाचळीं अनुष्ठान ॥ हिमनगजामात प्रसन्न ॥ तत्काळचि जाहला ॥३९॥
येरु मागे वरदान ॥ ऐसा पुत्र दे मजलागून ॥ जो यादवांसी पराभवून ॥ राज्य हिरोन घेईल ॥१४०॥
शिव म्हणे तूं करितां अनुष्ठान ॥ म्लेंच्छस्त्री मागेल भोगदान ॥ तिचें पोटीं पुत्र दारुण ॥ महादुष्ट होईल तुझा ॥४१॥
ब्राह्मणस्त्रीचें पोटीं पुत्र ॥ कदा नव्हे अपवित्र ॥ यथा भूमि तथांकुर ॥ होईल साचार द्विजवरा ॥४२॥
तो तुझा वीर्यनंदन ॥ दुष्टक्षेत्रीं होय निर्माण ॥ असो गर्ग करीत अनुष्ठान ॥ महाविपिन सेविलें ॥४३॥

तों दुष्ट एक म्लेंच्छपती ॥ त्यासी नव्हे पुत्रसंतती ॥ तेणें स्त्री पाठविली गर्गाप्रती ॥ श्रृंगारुनि एकांतीं ॥४४॥
तीस भोग दिधला जाण ॥ तोचि हा म्लेंच्छ काळयवन ॥ यासी तूं संगें घेऊन ॥ मथुरेवरी जाय कां ॥४५॥

ऐकतां जरासंध संतोषला ॥ काळयवनापासीं गेला ॥ सर्व वृत्तांत सांगितला ॥ क्रोधावला काळयवन ॥४६॥

तीन कोटी म्लेंच्छ त्याचे ॥ तेवीस अक्षौहिणी दळ मागाधाचें ॥ रुक्मिया शिशुपाळ दैत्य साचे ॥ साह्य झाले सत्वर ॥४७॥
ऐसी सेना मेळवूनि सवेग ॥ रजनीमाजी क्रमिती मार्ग ॥ सर्वांतरात्मा श्रीरंग ॥ वर्तमान कळलें तें ॥४८॥
मग भक्तकैवारी रमाधव ॥ समुद्रापासीं मागोनि ठाव ॥ द्वारकानगर अपूर्व ॥ विरिंचिहातीं रचविलें ॥४९॥
द्वारकेची रचना सांगतां समस्त ॥ तरी हा अध्याय वाढेल बहुत ॥ द्वारकावर्णन अद्‌भुत ॥ पुढें कथन केलें असे पैं ॥१५०॥
असे जैसी वैकुंठनगरी ॥ तैसीच द्वारका भूमीवरी ॥ कमलोद्भवें निर्मिली ते अवसरीं ॥ श्रीकृष्णाज्ञेकरुनियां ॥५१॥
जेणें इच्छामात्रें आणिले रथ ॥ तेणेंचि द्वारका रचिली अद्‌भुत ॥ तेथें नाना संपत्ती समस्त ॥ कुबेरें आणूनि भरियेल्या ॥५२॥
तों रातोरातीं काळयवनें ॥ मथुरेवरी मांडिलें धांवणें ॥ तों मथुरेसी लोक निद्रेनें ॥ आबालवृद्ध व्यापिले ॥५३॥
परम नाटकी पूतनारी ॥ योगमाया घालोनि वरी ॥ रजनीमाजीं द्वारकापुरीं ॥ समस्त लोक पाठविले ॥५४॥

धनधान्यपशूंसमवेत ॥ गज तुरंग रथ अद्‌भुत ॥ सहकुटूंबें यादव समस्त ॥ उग्रसेनही पाठविला ॥५५॥

दारुक सारथी रथ आयुधें ॥ तींही पाठविलीं गोविंदें ॥ बळिभद्रही परमानंदें ॥ पाठविला तेधवां ॥५६॥

एक श्रीकृष्णावेगळें ॥ मथुरेंत कोणी नाहीं उरलें ॥ जैसें अयोध्यानगर पूर्वीं नेलें ॥ रामचंद्रें वैकुंठीं ॥५७॥

द्वारकेमाजी लोक जागे जाहले ॥ पाहती उगेचि चाकाटले ॥ वस्तुजात तैसेंचि संचलें ॥ परी नगर आपुलें नव्हेचि ॥५८॥

उद्धव अक्रूर उग्रसेन ॥ वसुदेव देवकी संकर्षण ॥ रोहिणी प्रजा सकळ ब्राह्मण ॥ म्हणती हरिविंदान न कळेचि ॥५९॥

मथुरेच्या शतगुणें चांगलें ॥ द्वारकानगर आम्हां दिधलें ॥ असो इकडे काय वर्तलें ॥ तेंचि ऐका भाविक हो ॥१६०॥

जरासंध आणि काळयवन ॥ उगवला नसतां चंडकिरण ॥ वेढा घातला मथुरेसी येऊन ॥ पळेल कृष्ण म्हणोनियां ॥६१॥
जरासंध म्हणे बरें झालें ॥ मज सत्रा वेळां इंहीं गांजिलें ॥ धरोनि आतांचि एक वेळे ॥ संहारीन हरीसहित ॥६२॥
तों सवेंचि उगवला अर्क ॥ नगरांत न दिसती लोक ॥ उल्हाटयंत्रांचे मार अधिक ॥ न होती दुर्गावरोनियां ॥६३॥
नगरद्वार उघडें भणभणित ॥ एकलाचि उभा कृष्णनाथ ॥ नाहीं शस्त्रास्त्रें रथ ॥ वाट पाहत यवनाची ॥६४॥
आश्चर्य करिती समस्त ॥ म्हणती गोवळा कपटी बहुत ॥ यासीच धरावें त्वरित ॥ मग लोक शोधावे ॥६५॥
काळयवनें कृष्ण लक्षिला ॥ शस्त्रेंविरहित चरणीं देखिला ॥ आपण रथाखालीं उतरला शस्त्रें ठेवूनि समस्त ॥६६॥
जरासंधासी म्हणे काळयवन ॥ आतांचि कृष्ण आणितों धरुन ॥ नेऊं रथासी बांधोन ॥ सूड घेईन तुझा आतां ॥६७॥

यवनें भुजा पिटोनि सत्वर ॥ सन्मुख लक्षिला श्रीधर ॥ आवेशें धांव घेतली थोर ॥ तें यदुवीर पाहतसे ॥६८॥
जवळी येतां काळयवन ॥ जगद्वंद्य करी हास्यवदन ॥ करावया गर्गवचन प्रमाण ॥ नारायण चालिला ॥६९॥
जो इच्छामात्रें घडी समस्त ॥ तो काळयवन भेणें पळत ॥ परी शिववचनासी मान देत ॥ भक्तवत्सल म्हणोनियां ॥१७०॥

असो कायेंतूनि निघे प्राण ॥ तो कदा नव्हे दृश्यमान ॥ अवघ्या दळादेखतां कृष्ण ॥ जाय निघोन क्षणमात्रें ॥७१॥

जैसी गगनीं झळके चपळा ॥ तैसा हरि वेगें निघाला ॥ काळयवन पाठीं लागला ॥ दळभार राहिला दूरी पैं ॥७२॥
पुढें जात शेषनयन ॥ समीरगती धांवे यवन ॥ उल्लंघिलीं अरण्यें दारुण ॥ महाकठिण पर्वत ॥७३॥
नर्मदा तापी गोदावरी ॥ अनेक नद्या उल्लंघी मुरारी ॥ भीमा उल्लंघूनि कृष्णातीरीं ॥ कृष्ण वेगें पातला ॥७४॥
कृष्णावेणीसंगम सुरंग ॥ ज्यासी म्हणती दक्षिणप्रयाग ॥ तेथें उभा ठाकला श्रीरंग ॥ तों भार्गवराम भेटला ॥७५॥

जाहलें दोघां क्षेमालिंगन ॥ परशुराम पुसे हरीलागून ॥ कोणीकडे जाहलें आगमन ॥ कृष्णें वर्तमान सांगीतलें ॥७६॥
तों जवळी आला काळयवन ॥ पुढें चालिला जगन्मोहन ॥ पूर्ण ब्रह्म सनातन ॥ त्यासी यवन धरुं पाहे ॥७७॥

वाटे जवळी सांपडला दिसे ॥ परी दूरी बहुतचि असे ॥ बहु धांव घेतली सायासें ॥ परी नाटोपे श्रीरंग ॥७८॥

एक सद्भावावांचोन ॥ कोणा नाटोपे जगज्जीवन ॥ त्यासी काय धरील काळयवन ॥ अतर्क्य पूर्ण वेदशास्त्रां ॥७९॥
काळयवन म्हणे रे भ्याडा ॥ किती पळसील दडदडां ॥ तुवां गोकुळीं केला पवाडा ॥ तें मजपुढें न चलेचि ॥१८०॥
सत्रा वेळ मागधासीं ॥ तूं मथुरेपुढें युद्ध करिसी ॥ मजभेणें कां तूं पळसी ॥ नपुंसक होसी गोवळ्या ॥८१॥
गौळणी बांधिती उखळासी ॥ मज उशीर काय धरावयासी ॥ तूं गोकुळीं चोरी करिसी ॥ तेंचि पाहसी चहूंकडे ॥८२॥
कलिया आणि अघासुर ॥ किरडें मारुनि जाहलासी थोर ॥ अश्व मारिला केशी वीर ॥ बकासुर पांखरुं ॥८३॥

वल्मीकतुल्य गोवर्धन ॥ पुरुषार्थ भोगिसी उचलून ॥ कंस मारिला कपटेंकरुन ॥ आतां धरीन क्षणें तुज ॥८४॥

ऐसे उणे बोल बोलत ॥ बोलां नाटोपे कृष्णनाथ ॥ नाना तपें अनुष्ठान करीत ॥ त्यांसी निश्चित न सांपडे ॥८५॥
दुग्धाहारी फळाहारी ॥ नग्न मौनी जटाधारी ॥ पंचाग्नि साधिती निराहारी ॥ त्यांसी मुरारी नाटोपे ॥८६॥
एक करिती वेदशास्त्रपठन ॥ करिती योगसाधन तीर्थाटन ॥ नाना साधनीं करिती शीण ॥ परी मननोहन नाटोपे ॥८७॥

एका ढेंगेंत ब्रह्मांड आटी ॥ यवन धांवे त्याचिया पाठीं ॥ व्यर्थ पळतां होती हिंपुटी ॥ परी जगजेठी न सांपडे ॥८८॥

क्षण एक अवतारी सगुण ॥ सवेंचि पाहतां तो निर्गुण ॥ म्हणे त्रिविक्रम क्षणें वामन ॥ त्यासी यवन धरील कोठें ॥८९॥
अद्‌भुत हरीचा वेग होये ॥ तों काळयवन मागें राहे ॥ मागुती हरि त्याची वाट पाहे ॥ जवळी यावा म्हणोनि ॥१९०॥
कंठींच्या तुलसी आणि सुमनहार ॥ वाटेसी टाकीत जात श्रीधर ॥ तोचि माग पाहूनि असुर ॥ धांवे थोर वेगेंसीं ॥९१॥

पुढें पराशरपर्वत ॥ त्यावरी चढे रमानाथ ॥ तेथें व्यासपिता अनुष्ठान करीत ॥ जगन्नाथ वंदी तया ॥९२॥
त्या पर्वतीं न दिसे कृष्ण ॥ तों उष्णकाळ शुष्क विपिन ॥ यवनें भोंवता लाविला अग्न ॥ ऋषिजन तेणें आहाळती ॥९३॥
ऐसें श्रीकृष्णें जाणोनी ॥ पर्वत दडपिला बळेंकरुनी ॥ उदक वरी आलें उसळोनी ॥ विझविला अग्नि क्षणमात्रें ॥९४॥
तेथूनि मग पश्चिमपंथें ॥ धांव घेतली कृष्णनाथें ॥ मार्ग दावूनि यवनातें ॥ पुढें पुढें जात असे ॥९५॥

तों तेथें पर्वताचे दरीं ॥ महाभयानक विवरीं ॥ तेथें मुचुकुंदें बहुकाळवरी ॥ निद्रा केली श्रमोनियां ॥९६॥
सूर्यवंशी राजा मांधात ॥ हा मुचुकुंदनामें तयाचा सुत ॥ तेणें स्वर्ग रक्षूनि समस्त ॥ देव सुखी राखिले ॥९७॥

दैत्यांशीं युद्ध अद्‌भुत ॥ केलें बहुकाळपर्यंत ॥ पुढें स्कंद झाला शिवसुत ॥ तेणें स्वर्गा रक्षिलें ॥९८॥

मुचुकुंद बहुत श्रमला ॥ मग शचीवर प्रसन्न झाला ॥ म्हणे वर मागें वहिला ॥ अपेक्षित असेल जो ॥९९॥

येरु म्हणे श्रमलों प्रबल ॥ निद्रा करीन बहुकाळ ॥ जो माझी निद्रासमाधि मोडील ॥ तो भस्म होवों तेथेंचि ॥२००॥
माझे निद्रांतीं जगज्जीवन ॥ भेटो अकस्मात येऊन ॥ तथास्तु म्हणे सहस्त्रनयन ॥ मग विवरीं जाऊनि निजला पैं ॥१॥
यालागीं त्याचि विवरांत ॥ प्रवेशला वैकुंठनाथ ॥ तें दुरुनि काळयवन देखत ॥ म्हणे बरा तेथें सांपडला ॥२॥
हरि विवरांत पुढें गेला ॥ तों मुचुकुंद बहुकाळ निजला ॥ आपुला पीतांबर काढिला ॥ मग झांकिला तयावरी ॥३॥
आपण पुढें जाऊन ॥ गुप्त पाहे जगज्जीवन ॥ तों विवरांत प्रवेशला कालयवन ॥ विलोकून पाहतसे ॥४॥
तों देखिला दिव्य पीतांबर ॥ म्हणे येथेंचि निजला यादवेंद्र ॥ म्हणोनि सबळ लत्ताप्रहार ॥ हाणिता जाहला दुरात्मा ॥५॥
मुचुकुंद उठिला खडबडोन ॥ क्रोधें पाहे विलोकून ॥ तात्काळ तेथेंचि काळयवन ॥ भस्म जाहला क्षणमात्रें ॥६॥

सूत्रधारी नारायण ॥ ऐसा मारविला काळयवन ॥ मुचुकुंद पाहे सावधान ॥ तों पीतवसन देखिलें ॥७॥
तो सुवास न माये अंबरीं ॥ मुचुकुंद सद्गदित अंतरीं ॥ परतोनि पाहे तों मधुकैटभारीं ॥ चतुर्भुज उभा असे ॥८॥

उदारवदन मनोहर ॥ कर्णीं कुंडलें मकराकार ॥ दिव्य मुकुट प्रभाकर ॥ तेजें विवर उजळिलें ॥९॥
कौस्तुभ हृदयीं झळकत ॥ वैजयंती आपाद डोलत ॥ चतुर्भुज वैकुंठनाथ ॥ पाहतां मन निवालें ॥२१०॥

ऐसा मुचुकंदें हरि देखिला ॥ साष्टांग नमस्कार घातला ॥ म्हणे पुराणपुरुषा भक्तवत्सला ॥ तूं परब्रह्म केवळ भाससी ॥११॥
म्यां पूर्वीं बहुकाळवरी ॥ स्वर्गा रक्षिलें नानापरी ॥ श्रमोनियां विवराभीतरी ॥ निद्रा केली बहुकाळ ॥१२॥
तूं कोण मज सांगें निर्धार ॥ मग सुहास्यवदन यादवेंद्र ॥ म्हणे उतरावया भूमिभार ॥ कृष्णावतार आठवा ॥१३॥
मुचुकुंदें धरिले दृढ चरण ॥ दाटला अष्टभावेंकरुन ॥ म्हणे शचीवरें दिधलें वरदान ॥ तें सकळ आजि जाहलें ॥१४॥
धन्य धन्य आजिचा सुदिन ॥ देखिलें क्षीरसागरींचें निधान ॥ परमपावन जाहले नयन ॥ हरिवदन विलोकितां ॥१५॥
धन्य हें जाहलें शरीर ॥ कृष्णें पांघुरविला पीतांबर ॥ निरसोनि अज्ञान अंधकार ॥ सावध केलें मजलागीं ॥१६॥

बहुतकाळ तमभय यामिनी ॥ भ्रांतीं मी पडिलों ये स्थानीं ॥ श्रीकृष्ण उगवला वासरमणी ॥ सरली रजनी अज्ञान ॥१७॥
कीं वैद्यराज रमारंग ॥ कृपावलोकनें निरसोनि रोग ॥ सावध करुनि निजांग ॥ माझें मज दाविलें ॥१८॥
धन्य पंचाक्षरी यदुवीर ॥ मजवरी झांकूनि पीतांबर ॥ निद्राभूत हें अपस्मार ॥ केलें दूर क्षणार्धें ॥१९॥

जय जय यदुकुळटिळका ॥ कामांतकध्येया भक्तपाळका ॥ अनंतब्रह्मांडचित्तचालका ॥ कंसातका श्रीकृष्णा ॥२२०॥
गोपीमानसराजहंसा ॥ दारुणदुरितविपिनहुताशा ॥ गोवर्धनोद्धारना बाळवेषा ॥ शकटांतका श्रीहरे ॥२१॥
कमलशयना कमलालया ॥ कमलनेत्रा कमलप्रिया ॥ कमलभूषणा कमलोद्भवाआर्या ॥ प्रतापसूर्या श्रीरंगा ॥२२॥
हे कृष्ण वृंदावनविहारा ॥ पुराणपुरुषा निर्विकारा ॥ गोपीमनवसनगोरसचोरा ॥ गोरक्षका गोविंदा ॥२३॥
हरि तुझिया स्वरुपावरुन ॥ कोटयनुकोटी मीनकेतन ॥ सांडावे निंबलोण करुन ॥ मज धन्य आजि केलें ॥२४॥
ऐकोनि मुचुकुंदस्तवन ॥ संतोषला जगन्मोहन ॥ वचन बोले प्रीतीकरुन ॥ सुहास्यवदन जगदात्मा ॥२५॥
तूं बदरिकाश्रमीं राहें जाऊन ॥ तेथें असे सत्यवतीहृदयरत्‍न ॥ आणीकही विद्वज्जन ॥ तये स्थानी वसताती ॥२६॥

संतसमागविण ॥ कदा नव्हे निर्वाणज्ञान ॥ तेथें करितां सारासार श्रवण ॥ मन उन्मन होय तुझें ॥२७॥
मृगया करुं नको येथूनी ॥ तूं होसील निर्वाणज्ञानी ॥ माझी भक्ति दिनयामिनी ॥ विसंबूं नको सर्वथा ॥२८॥

माझिया वेदाची आज्ञा प्रमाण ॥ वर्तावें सदा शिरीं वंदून ॥ सखे करावे संतजन ॥ गुरुसी शरण रिघावें ॥२९॥
हृदयीं धरिंजे दृढ बोध ॥ न करावा भूतांचा विरोध ॥ माझीं चरित्रें तीर्थमहिमा विशद ॥ कदा उच्छेद न करावा ॥२३०॥
न करावें कोणाचें हेळण ॥ वादविवाद द्यावा सोडून ॥ सदा कीर्तन श्रवण मनन ॥ निजध्यासीं राहिंजे ॥३१॥

लोकांविरुद्ध न करावें कर्म ॥ न आचरिंजे कदा परधर्म ॥ न बोलावें कोणाचें वर्म ॥ सदा मम नाम स्मरावें ॥३२॥
प्रवृत्तिशास्त्रें नाना कुमतें ॥ क्षुद्रसाधनें क्षुद्रदैवतें ॥ नाना अनुष्ठानें नाना मतें ॥ उपेक्षावीं मनींहूनि ॥३३॥
ऋषींचे आशीर्वाद घ्यावे ॥ अनुचित कदा न बोलावें ॥ आत्मरुप विश्व पहावें ॥ शिरीं वंदावे गुरुचरण ॥३४॥

ऐसें सांगतां भगवंत ॥ सादर ऐके मांधातृसुत ॥ साष्टांग घातलें दंडवत ॥ सद्गदित होय तेधवां॥३५॥
आज्ञा घेऊनि ते वेळां ॥ विवराबाहेर निघाला ॥ तों द्वापाराचा अंत ते वेळां ॥ कलि जवळीं पुढें दिसे ॥३६॥
खुजीं झाडें खुजे लोक ॥ पापचर्या दिसे अधिक ॥ लोक देखिले परमनिंदक ॥ मुचुकुंदभक्तें तेधवां ॥३७॥
न बोलेचि कोणासीं ॥ पावला वेगें बदरिकाश्रमासी ॥ संतसमागम अहर्निशीं ॥ मुचुकुंदासी जाहला ॥३८॥

असो इकडे विवराबाहेर ॥ निघाला वेगें यादवेंद्र ॥ तों द्वारकेहूनि आला बळिभद्र ॥ समाचाराकारणें ॥३९॥

तो जरासंध वैद्यपाळ ॥ सवें काळयवनाचें म्लेंच्छदळ ॥ पाठीलागीं आलें तत्काळ ॥ तों रामघननीळ देखिले ॥२४०॥
म्हणती काय जाहला काळयवन ॥ तो विवरीं गेला भस्म होवोन ॥ मग क्रोधावले अवघे जन ॥ म्हणती धरुन नेऊं दोघांतें ॥४१॥
तें देखोनि शेषनारायण ॥ पुढें चालिले दोघेजण ॥ गोमंताचलावरी रामकृष्ण ॥ चढते जाहले तेधवां ॥४२॥
एकादश योजनें उंच पर्वत ॥ त्यावरी जाहले दोघे गुप्त ॥ तों जरासंधादि समस्त ॥ वेढा घालिती पर्वता ॥४३॥
कृष्णद्वेषी परमदुर्जन ॥ अग्नि लाविला चहूंकडून ॥ अग्निशिखा भेदीत गगन ॥ धूम्रें दाटल्या दशदिशा ॥४४॥
पक्षियांचे पाळे पळती ॥ एक माजी आहाळूनि पडती ॥ नाना जीवजाती आरडती ॥ आकांत थोर ओढवला ॥४५॥

तों वैकुंठींहूनि सुपर्ण ॥ आला हरिइच्छेनें धांवोन ॥ केलें श्रीकृष्णासी नमन ॥ हात जोडोन उभा ठाके ॥४६॥

मग गरुडावरी दोघेजण ॥ बैसले शेष आणि नारायण ॥ आकाशपंथें उड्डाण करुन ॥ चालिले देखती सर्वही ॥४७॥

हरिवंशीं कथा आन ॥ भीमक आला रथ घेऊन ॥ त्या रथावरी रामकृष्ण ॥ करवीरापासोन बैसले ॥४८॥

असो मथुरेकडे रामकृष्ण ॥ वेगें चालिले दोघेजण ॥ दारुक आला रथ घेऊन ॥ द्वारकेहून तेधवां ॥४९॥
त्या रथीं बैसोनि रामहृषीकेशी ॥ वेगें चालिले मथुरेसी ॥ तों जरासंध पाठीशीं ॥ चमूसहित पातला ॥२५०॥
ऐसें देखोनि नारायण ॥ हातीं घेतलें सुदर्शन ॥ जें सकळ शस्त्रांचा बाप पूर्ण ॥ आज्ञा प्रमाण करावी ॥५१॥
जैसा लक्ष विजांचा एकचि भार ॥ तैसें सुदर्शन आलें दुर्धर ॥ मग पळती महावीर ॥ जरासंध चैद्यादि ॥५२॥
काळयवनाचें दळ ॥ जरासंधाचेंही सकळ ॥ सुदर्शनें संहारिलें तत्काळ ॥ क्षणमात्र न लागतां ॥५३॥

मुख्य मुख्य राजे उरले ॥ वरकड दळ संहारिलें ॥ मग मथुरेंत रामकृष्ण प्रवेशले ॥ द्रव्य काढिलें उग्रसेनाचें ॥५४॥

भूमींत होतें जें भांडार ॥ तेणें भरिले रथगजरहंवर ॥ द्वारकेसी चालविले समग्र ॥ रामकृष्णें तेधवां ॥५५॥
मागुती जरासंध धांविन्नला ॥ म्हणे द्रव्य सांडीं सांडीं गोवळ्या ॥ द्रव्य घेऊनि राम द्वारके गेला ॥ कृष्णें मुरडिला रथ तेव्हां ॥५६॥
मागुती धनुष्य घेऊनी ॥ युद्ध करीत चक्रपाणी ॥ जरासंध पराभवोनी ॥ मग गेले द्वारकेसी ॥५७॥

धनुष्य घेऊनि मुकुंदें ॥ केली अष्टादश महायुद्धें ॥ सत्रा वेळ मथुरेपुढें जगद्वंद्यें ॥ युद्ध केलें निर्वाण ॥५८॥

असो द्वारकेसी आला यादवेंद्र ॥ जाहला एकचि जयजयकार ॥ तो सोहळा अपार ॥ न वर्णवेचि सर्वथा ॥५९॥
तों आनर्तदेशाधिपती ॥ रवैत नामें महानृपति ॥ तो जाऊनि ब्रह्मयाप्रति ॥ करी विनंति ते ऐका ॥२६०॥
म्हणे माझी कन्या रेवती ॥ परमसुंदर त्रिजगतीं ॥ तीस वर बरवा निश्चितीं ॥ कोण असे सांग पां ॥६१॥

ब्रह्मा करी अनुष्ठान ॥ राजा उभा कर जोडून ॥ मग कमलासन बोले वचन ॥ बळिरामासी देईं कन्या ॥६२॥
मग आपण येऊनि चतुरानन ॥ जेथें राम कृष्ण उग्रसेन ॥ गेला दळभारेंसीं घेऊन ॥ आनर्तदेशाप्रती पैं ॥६३॥
विधिपूर्वक अतिप्रीतीं ॥ बळिरामासी दिधली रेवती ॥ चारी दिवस निश्चिती ॥ सोहळा जाहला संपूर्ण ॥६४॥

मग अपार आंदण देऊन ॥ बोळाविले रामकृष्ण ॥ समागमें रेवती घेऊन ॥ द्वारकापुरीं प्रवेशले ॥६५॥

पुढें रुक्मिणीस्वयंवरकथा ॥ सुरस असे परम तत्त्वतां ॥ जे उणें आणील अमृता ॥ ऐकिजे श्रोतीं सादर ॥६६॥

हरिवंशीं भागवतीं पाहीं ॥ त्याचि कथा हरिविजयीं ॥ आणि या ग्रंथाचा कर्ता सर्वही ॥ पंढरीनाथ जाणिजे ॥६७॥

तोचि पाठीशीं उभा राहोनी ॥ गोष्टी सांगे ज्या ज्या कानीं ॥ तैशा म्यां लिहिल्या संतजनीं ॥ जाणिजे हें तत्त्वतां ॥६८॥
हा हरिविजय वरद ग्रंथ ॥ करवी आपण पंढरीनाथ ॥ ये‍र्‍हवी श्रीधर मतिमंद बहुत ॥ लोक सर्व जाणती ॥६९॥

नाहीं वाचिले संस्कृत ॥ विभक्तिज्ञान नाहीं कळत ॥ मूढाहातीं हा ग्रंथ ॥ पंढरीनाथें करविला ॥२७०॥

जन म्हणती अद्‌भुत वक्ता ॥ परी नेणती त्या हृदयस्था ॥ अस्थींची मोळी शरीर पाहतां ॥ त्यासी श्रीधर नाम ठेविलें ॥७१॥

कैंचा कोणाचा श्रीधर ॥ सूत्रधारी रुक्मिणीवर ॥ तो हालवी जैसें सूत्र ॥ तैसींच नाचती चित्रें पैं ॥७२॥
वाजविता न पडोनि ठावा ॥ म्हणती काय गोड वाजे पांवा ॥ परी वाजविणार बरवा ॥ लोक त्यातें नेणती ॥७३॥
पांवयाचे काष्ठासी छिद्र ॥ तैसें देहासी नाम ठेवूनि श्रीधर ॥ परी वाजविणार रुक्मिणीवर ॥ भीमातीरविहारी जो ॥७४॥
ब्रह्मानंदा पुराणपुरुषा ॥ श्रीमद्भीमातटविलासा ॥ श्रीधरवरदायका परेशा ॥ पुढें ग्रंथ चालविंजे ॥७५॥
इति श्रीहरिविजयग्रंथ ॥ संमत हरिवंशभागवत ॥ सदा परिसोत भाविक भक्त ॥ द्वाविंशतितमाध्याय गोड हा ॥२७६॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥अध्याय॥२२॥ओंव्या॥२७६॥

Wednesday, January 30, 2013

हरिविजय - अध्याय २१

अध्याय २१ 

जय जय पुराणपुरुषा दिगंबरा ॥ अवयवरहिता निर्विकारा ॥ मायातीता अगोचरा ॥ वेदसारा श्रीवल्लभा ॥१॥ तूचि जगदानंदमूळकंद ॥ उपाधिरहित अभेद ॥ सच्चिदानंदनामे शब्द ॥ हाही राहे आलीकडे ॥२॥ जैसा पुष्करी सतेज मित्र ॥ तेथे नीलिमा न साहे अणुमात्र ॥ तैसे ज्ञान राहिले साचार ॥ तुझा निर्धार करू जाता ॥३॥
जैसा वसुधामरांच्या देव्हारा ॥ प्रवेश नव्हे अतिशुद्रा ॥ तैसा तर्क होय माघारा ॥ मार्ग पुढे न सुचेचि ॥४॥
मृगेंद्र देखितांचि जाण ॥ जैसा देह ठेवी वारण ॥ तैसा अहंकृति जाय विरोन ॥ ब्रह्मानंदसागरी ॥५॥
चंडांशापुढे खद्योत जाण ॥ तेवी बुद्धीचे शहाणपण ॥ अंबुनिधीमाजी जैसे लवण ॥ तैसे मन होऊनि जाय ॥६॥
अस्ति भाति प्रियरूप नाम ॥ त्रिपुटीविरहित निष्काम ॥ त्रिविधभेदातीत पूर्णब्रह्म ॥ हेही म्हणणे न साहे ॥७॥
अकळ न कळती याच्या मावा ॥ हालविता न ये जिव्हा ॥ ध्येय ध्याता ध्यान तेव्हा ॥ सर्वथाही उरेना ॥८॥
ऐसा निर्विकार चित्समुद्र ॥ यदुकुलभूषण यादवेंद्र ॥ गुरुगृही राहोनि समग्र ॥ विद्याभ्यास केला हो ॥९॥
विसावे अध्यायी सुरस ॥ कथा हे जाहली विशेष ॥ यावरी मथुरेत जगन्निवास ॥ काय करिता जाहला ॥१०॥
मथुरेत असता ऋषीकेशी ॥ गोकुळी नंद यशोदा ब्रजवासी ॥ कृष्णप्राप्तीलागी दिवसनिशी ॥ उतावेळ मानसी ते ॥११॥
गोकुळीच्या नितंबिनी ॥ श्रीकृष्णलीला आठवूनी सद्गदित होताती मनी ॥ अश्रु नयनी वाहताती ॥१२॥
वाटती दशदिशा उदास ॥ वसते गोकुळ वाटे ओस ॥ लीलावतारी पुराणपुरुष ॥ लागला निजध्यास तयाचा ॥१३॥
नावडति सर्व विलासभोग भोग तितुके वाटती रोग ॥ अंतरी भरलासे श्रीरंग ॥ भक्तभवभंग दयाळू ॥१४॥
चंदन अंगी चर्चिता देखा ॥ वाटती जैशा शिखीच्या शिखा ॥ सुमनहार ते देखा ॥ उरगासमान भासती ॥१५॥
गगनी उगवता रोहिणीवर ॥ म्हणती यामिनीत का उगवला मित्र ॥ अंतरी ठसावता पंकजनेत्र ॥ विव्हळ होय मानस ॥१६॥
गोपी करू बैसती भोजन ॥ ग्रासोग्रासी आठवे कृष्ण ॥ करू जाता उदकपान ॥ जगन्मोहन आठवे ॥१७॥
एवं गोकुळींचे जन ॥ हरिचरणी ठेवूनि मन ॥ करिती सत्कर्माचरण ॥ निराभिमान सर्वदा ॥१८॥
कृष्णप्राप्तीविण करिती कर्म ॥ तरी तोचि तयांसी पडला भ्रम ॥ आम्ही कर्मकर्ते हा परम ॥ अभिमान वाहती ॥१९॥
मृत्तिका उदक नासूनी ॥ आम्ही जाणते ऐसे मिरविती जनी ॥ परि दुरावला चक्रपाणी ॥ जवळी असोनि अप्राप्त ॥२०॥
काष्ठामाजी जैसा अग्न ॥ असोनि नव्हे प्रकाशमान ॥ तैसा श्रीरंग ह्रदयी परिपूर्ण ॥ असोनि जन भुलले ॥२१॥
कृष्णप्राप्तीविण दान केले ॥ जैसे बीज उकरडा ओतिले ॥ ते व्यर्थ कुजोनि गेले ॥ मुक्त टाकिले अग्नीत जैसे ॥२२॥
हरिप्राप्तीविण पठन ॥ वृथा श्रम काय करून ॥ सिकतेचा घाणा गाळून ॥ व्यर्थ जैसी करकर ॥२३॥
हरिप्राप्तीविण गायनकळा दावीत ॥ जैसा गोवारी आरडे अरण्यांत ॥ हरिप्राप्तीवीण प्रवृत्तिक ग्रंथ ॥ काय कविता अलवण ते ॥२४॥
कृष्णप्राप्तीविण यज्ञ ॥ व्यर्थ काय डोळे धुम्रे भरून ॥ हरिप्राप्तीविण अनुष्ठान ॥ जैसे सोंग नटाचे ॥२५॥
भगवत्प्राप्ती कदा नाही ॥ एकांती गुहा सेविली पाही ॥ जैसा मूषक निघाला वई ॥ व्यर्थ काय एकांत ॥२६॥
हरिप्राप्तीविण जटा ॥ व्यर्थ भार वाहे करंटा ॥ एवं सर्व व्यर्थ त्याच्या चेष्टा ॥ ह्रदयी वैकुंठा न धरिता ॥२७॥
असा ह्रदयी धरूनि ह्रषीकेश ॥ गोपी मथुरेसी विकू जाता गोरस ॥ चित्ती आठवूनि रमाविलास ॥ परमपुरुष जगद्वंद्य ॥२८॥
मथुरेच्या चोहटा बैसती ॥ अंतरी आठवूनि यदुपती ॥ दधि दुग्ध घ्या म्हणो विसरती ॥ मुखासि येती हरिनामे ॥२९॥
दुग्ध घ्या म्हणावे जो या बोला ॥ तो पूर्वी शक्रे दुग्धाभिषेक केला ॥ तैसाचि ह्रदयी आठवता सांवळा ॥ गोविंद सकळां घ्या हो म्हणती ॥३०॥
दधि घ्या म्हणावे जो आता ॥ दामोदर आठवे चित्ता ॥ जो दह्यांनिमित्त तत्त्वतां ॥ मायेने उखळी बांधिला ॥३१॥
दांवे बांधिले उदरि जया ॥ म्हणोनि दामोदर नाम तया ॥ ते ध्यान गोपी आठवूनिया ॥ दामोदर घ्या हो म्हणती ॥३२॥
तो मथुरेच्या गोरंटी ॥ ज्यांची केवळ प्रपंचदृष्टी ॥ म्हणती कोठे गे जगजेठी ॥ कायशा गोष्टी बोलता ॥३३॥
जेणे मीनरूप धरोनी ॥ अवघा समुद्र उडविला गगनी ॥ तो वेदोद्धारक चक्रपाणी ॥ मडक्यांत कैसा साठविला ॥३४॥
मंदरोद्धारक जगजेठी ॥ जेणें पृष्ठीवरी धरिली सृष्टी ॥ ज्यासी ध्याय भार्गव परमेष्ठी ॥ तो मडक्यात कैसा साठविला ॥३५॥
जेणे हिरण्याक्ष मर्दूनी ॥ दाढेवरी धरिली अवनी ॥ जो क्षीराब्धिवासी मोक्षदानी ॥ तो मडक्यात कैसा साठविला ॥३६॥
जो प्रल्हादरक्षक नरहरी ॥ ज्याचा क्रोध न माये अंबरी ॥ हिरण्यकश्यपमर्दन मुरारी ॥ तो मडक्यांत कैसा साठविला ॥३७॥
जेणे दो पायांमाजी सकळ ॥ आटिल स्वर्ग मृत्यु पाताळ ॥ जो बळीदर्पहरण घननीळ ॥ तो मडक्यात कैसा साठविला ॥३८॥
त्रिसप्तके मुळींहूनी ॥ निर्वैर केली जेणे अवनी ॥ परमप्रतापवासरमणी ॥ तो मडक्यांत कैसा साठविला ॥३९॥
जो कमलिनीमित्र कुलभूषण ॥ जो दुष्टपिशिताशनमर्दन ॥ जो रावणांतक रघुनंदन ॥ तो मडक्यांत कैसा साठविला ॥४०॥
तोचि गोकुळी अवतरला ॥ गोवर्धन नखाग्री धरिला ॥ अघासुर ज्याणें उभा चिरिला ॥ तो मडक्यांत कैसा साठविला ॥४१॥
तो गोकुळींच्या गोपी समाधिस्थ ॥ त्यांसी कृष्णमय जग दिसत ॥ कृष्णमय ब्रह्मांड भासत ॥ नाही हेत दूसरा ॥४२॥
ऐशा गोपी व्रजवासिनी ॥ बोलती तेव्हा गजगामिनी ॥ म्हणती सर्व मडक्यांत चक्रपाणी ॥ परिपूर्ण भरला असे ॥४३॥
सर्वा घटी बिंबोनि तरणी ॥ अलिप्त जैसा वेगळा गगनी ॥ तैसा सर्वव्यापक मोक्षदानी ॥ बरवे मनी विचारा ॥४४॥
तुमच्या शरीरघटी पहा पुरते ॥ करणे वर्तती कोणाच्या सत्ते ॥ मिरविता स्त्रीपुरुषनामाते ॥ आणा पुरते मनासी ॥४५॥
एक सुवर्ण नाना अलंकार ॥ एक सागर तरंग अपार ॥ बहुत मंदिरे एक अंबर ॥ तैसा यदुवीर सर्वघटी ॥४६॥
जे जे भक्त बोलती ॥ ते ते यथार्थ करी श्रीपती ॥ सकळ गोपींच्या घटांप्रती ॥ दिसती मूर्ति हरीच्या ॥४७॥
घटाप्रति एकेक सुंदर ॥ श्रीमूर्ति दिसे सुकुमार ॥ गोपी तटस्थ पाहती सादर ॥ विवेकदृष्टी करूनिया ॥४८॥
म्हणती नवल केले यादवेंद्रे ॥ सर्व घटी व्यापिले हे तो खरे ॥ व्रजवासिनी बोलिल्या उत्तरे ॥ असत्य नव्हती सर्वथा ॥४९॥
भक्तवचना पडता व्यंग ॥ तेथे आंगे वोडवे श्रीरंग ॥ जो क्षीराब्धिह्रदयरत्‍नरंग ॥ जो अभंग सर्वदा ॥५०॥
वाल्मीके जे जे भाष्य केले ॥ ते ते राघवे वर्तोनि दाविले ॥ भक्त जे जे वचन बोलिले ॥ खाली न पडे सर्वथा ॥५१॥
पाकशासनशत्रूने नागपाशी ॥ बांधिले श्रीरामसौमित्रांसी ॥ भक्तभाष्या सत्य करावयासी ॥ बांधोनि घेतले रघुवीरे ॥५२॥
जो क्षणे ब्रह्मांड रची ढासळी ॥ तो श्रीराम पडला शरजाळी ॥ जो भक्तांचिया वचनासी पाळी ॥ सर्गस्थित्यंतकाळी अक्षय ॥५३॥
गोपी बोलिल्या जे वचन ॥ ते साच करीत जगज्जीवन ॥ असो गोपी गोरस विकून ॥ गेल्या तेव्हा गोकुळा ॥५४॥
श्रीकृष्णलीला मुखी गात ॥ गोपी करिती प्रपंचकृत्य ॥ आणिक नावडे दुजा हेत ॥ जाहले चित्त कृष्णरूप ॥५५॥
एक घुसळीता सुंदर ॥ हाती धरिला रविदोर ॥ वृत्ति जाहली कृष्णाकार ॥ दिवसनिशी नाठवे ॥५६॥
हरिरूपी तन्मय अबला ॥ वृत्ति विरोनी गेल्या सकळा ॥ जैसा लवणाचा पुतळा ॥ समुद्रामाजी समरसे ॥५७॥
घुसळिता चळती हस्त ॥ परी त्या आपण समाधिस्थ ॥ पंचप्राणाधारे शरीर वर्तत ॥ सत्कर्माचरण करिती ॥५८॥
जो सुखासनी जाय बैसोन ॥ त्याचे कदा न चळे आसन ॥ परी करी सकळ पर्यटन ॥ भक्त सुजाण तैसेचि ॥५९॥
एवं गोपिका दळिता कांडिता ॥ येता जाता दुग्ध तापविता ॥ घुसळिता उदक आणिता ॥ कृष्णनाथ न विसरती ॥६०॥
नंद आणि यशोदा ॥ ह्रदयी आठविती श्रीमुकुंदा ॥ त्याच्या लीला आठवूनि सर्वदा ॥ झुरती भेटीकारणे ॥६१॥
यशोदा करिता मंथन ॥ बाळलीला आठवी संपूर्ण ॥ म्हणे हे कृष्ण मधुसूदन ॥ गेलासी टाकूनि आम्हांते ॥६२॥
हे पूतनाप्राणशोषणा ॥ हे तृणावर्तासुरच्छेदना ॥ हे मुरारे शकटभंजना ॥ गेलासी टाकूनि आम्हाते ॥६३॥
हे गोपीमानसराजाहंसा ॥ हे कालियामर्दना पुराणपुरुषा ॥ हे गोवर्धनोद्धारणा ह्रषीकेशा ॥ गेला टाकूनि आम्हांते ॥६४॥
हे कृष्णा कमळपत्राक्षा ॥ हे मधुकैटभारे सर्वसाक्षा ॥ हे केशिप्राणांतका गोपवेषा ॥ गेलासी टाकूनि आम्हांते ॥६५॥
माझे सांवळे डोळसे सुकुमारे ॥ कृष्णाबाई श्यामसुंदरे ॥ उदारबदन मुरलीधरे ॥ गेलीस टाकूनि आम्हांते ॥६६॥
ऐसे आठवूनि हरिगुण ॥ यशोदादेवी करी मंथन ॥ नयनी वाहे अश्रुजीवन ॥ प्रेमेकरूनि सद्गदित ॥६७॥
ऐसा वृत्तांत गोकुळींचा ॥ जाणोनिया सखा प्रेमळांचा ॥ जो का नृप वैकुंठपुरीचा ॥ काय करिता जाहला ॥६८॥
जो सकळदेवाधिदेव ॥ भक्तवल्लभ करुणार्णव ॥ तेणे जवळी बोलाविला उद्धव ॥ गुजगोष्टी सांगावया ॥६९॥
तद्धव परम चतुर ज्ञाता ॥ सात्त्विक प्रेमळ उदार तत्त्वतां ॥ त्याहीवरी हरीचा आवडता ॥ प्राणाहूनि पलीकडे ॥७०॥
हरि म्हणे उद्धवा एक ऐकावे ॥ आपण गोकुळाप्रति जावे ॥ गोपिकांप्रति बांधावे ॥ निर्वाणज्ञान अगम्य जे ॥७१॥
माझा नंद पिता यशोदा जननी ॥ दोघे कंठी प्राण ठेवूनी ॥ वाट पाहती दिनरजनी ॥ चकोरचंद्रन्यायेसी ॥७२॥
परम गोपिका प्रियकरा ॥ सद्भाविका सगुणा उदारा ॥ वाट पाहात असतील सुकुमारा ॥ चातकजलदन्यायेसी ॥७३॥
माझे गोकुळीचे गडी ॥ ज्यांची निरसिली साकडी ॥ माझी त्यावरी बहुत आवडी ॥ धेनुवत्सन्यायेसी ॥७४॥
त्यांसी मी सांडोनि आलो सकळिकां ॥ मागे दुःखी जाहल्या गोपिका ॥ जैसे कृपणाचे धन जाय देखा ॥ त्यांच्या दुःखा पार नाही ॥७५॥
जा म्हणता माघार्‍या न सरती ॥ अक्रूरासी येती काकुळती ॥ त्यापुढे पदर पसरिती ॥ एक पडती मूर्च्छागत ॥७६॥
म्हणती का नेतोसी आमुचा प्राण ॥ घालिती रथापुढे लोटांगण ॥ एक म्हणती अक्रूर नामाभिधान ॥ कोणे तुज ठेविले ॥७७॥
तुझे नाम परम क्रूर ॥ निर्दया नेऊ नको यदुवीर ॥ गोकुळींच्या हत्या समग्र ॥ तुजवरी पडतील पै ॥७८॥
ऐसे गोपिकांचे वर्णिता प्रेम ॥ सद्गद जाहला मेघश्याम ॥ जो भक्तकामकल्पद्रुम ॥ आत्माराम श्रीकृष्ण ॥७९॥
सांगता गोपिकाची प्रीती ॥ नेत्री अश्रुधारा स्त्रवती ॥ उद्धवाच्या कंठी श्रीपति ॥ मिठी घालोनि स्फुंदत ॥८०॥
उद्धवा तू आता वेगे जाये ॥ त्यांची दृढभक्ति कैसी ते पाहे ॥ जे धरिती सदा माझी सोये ॥ मी स्वप्नीही न विसंबे ययासी ॥८१॥
जे मज न विसरती सर्वथा ॥ मी अखंड भोवें त्यांभोवता ॥ मत्स्यकूर्मादि अवतार तत्त्वता ॥ घेतले भक्ताकारणे ॥८२॥
उद्धवा त्यांची भक्ति पडली सगुणी ॥ वियोगे प्राण त्यागिती कामिनी ॥ त्यांसी संपूर्ण ज्ञान उपदेशूनी ॥ ब्रह्मवादिनी कराव्या ॥८३॥
अध्यात्मविद्या दुर्लभ पूर्ण ॥ उद्धवा तारी त्यांसी सांगोन ॥ संतावेगळे निर्वाणज्ञान ॥ कोण उपदेशील दूसरे ॥८४॥
ऐसे बोलोनि रमानाथ ॥ उद्धवाच्या मस्तकी ठेविला हात ॥ जेणे पूर्वी देवगुरुपाशी बहुत ॥ विद्याभ्यास पै केला ॥८५॥
आधींच बोलका विचक्षण ॥ वरी वाचस्पतीपासी अध्ययन ॥ विशेश कृष्णकृपा परिपूर्ण ॥ परम सज्ञान उद्धव ॥८६॥
हरिचरणी माथा ठेवूनी ॥ उद्धव निघाला तेचि क्षणी ॥ दिव्य रथी आरूढोनी ॥ गोकुळपंथे चालिला ॥८७॥
पहिल्याच प्रेमळा गोकुळींच्या गोरटी ॥ विशेष उद्धव चालिला त्यांच्या भेटी ॥ आधीच वाराणसी नगरी गोमटी ॥ त्यावरी जान्हवी आली तेथे ॥८८॥
सुदैवासी सांपडे परिस ॥ पुण्यवंता जोडे निर्दोष यश ॥ दिव्य अंजन पायाळास ॥ अकस्मात लाघे जेवी ॥८९॥
आधीच वन शोभिवंत ॥ त्याहीवरी आला वसंत ॥ पहिलेचि चतुर पंडित ॥ प्रेमळ भक्त त्याहीवरी ॥९०॥
आधींच कौस्तुभ तेजागळा ॥ वरी विष्णूच्या वक्षःस्थळी मिरवला ॥ आधींच उदार दाता भला ॥ त्याहीवरी सापडला धनकूप ॥९१॥
तैसा ओढवेल आता रस ॥ उद्धव आवडता श्रीकृष्णास ॥ विशेष बोधू चालिला गोपीकांस ॥ तो सुरस रस अवधारा ॥९२॥
असो वातवेगे रथ चालिला ॥ उद्धव गोकुळासमीप आला ॥ तो गाई परतल्या गोकुळा ॥ गोरजें झांकिला रथ तेथे ॥९३॥
गोरजस्नान पुण्यागळे ॥ रथासमवेत उद्धवे केले ॥ गोभार चहूंकडे दाटले ॥ उद्धवे थोपिले रथातें ॥९४॥
जे जे कृष्णे लाविली रीती ॥ तैसेचि नित्य गोपाळ वर्तती ॥ वेदाज्ञेप्रमाणे चालती ॥ विद्वज्जन जैसे का ॥९५॥
पुढे गाईंचे भार चालती ॥ मागे गोप हरिलीला गाती ॥ एक कृष्णवेष घेऊनि हाती ॥ मुरली धरुनि उभा असे ॥९६॥
घुमर्‍या पांवे टाळ मृदंग ॥ मधुर गायन राग उपराग ॥ हरिपदी धरूनि अनुराग ॥ लीला गाती हरीची ॥९७॥
कृष्णवेष जेणे धरिला ॥ केवळ कृष्णचि ऐसा भासला ॥ भोंवता गोपाळांचा मेळा ॥ चामरे वरी ढाळीत ॥९८॥
मुख दिसे त्याचे सांवळे ॥ गोचरणरज त्यावरी बैसले ॥ पांडुरवर्ण मुख शोभले ॥ ते वर्णिले नच जाय ॥९९॥
श्रीधर म्हणे मज येथे दृष्टांत ॥ स्फूरला तो ऐका प्रेमळ भक्त ॥ भीमातटविहारी पंढरीनाथ ॥ बुका उधळत त्यावरी ॥१००॥
उदार मुख चांगले ॥ त्याहीवरी शुभ्रवर्ण मिरवले ॥ जैसे इंद्रनीळासी घातले ॥ काश्मीराचे सतेज कवच ॥१॥
असो उद्धवे देखोनि तो महोत्साह ॥ अंगी दाटले अष्टभाव ॥ म्हणे धन्य धन्य या जनांचे दैव ॥ अद्‌भुत पुण्य आचरले ॥२॥
धन्य वृंदावनींचे तृणपाषाण ॥ लागले तेथे कृष्णचरण ॥ जन्मसार्थक परिपूर्ण ॥ केले याचि लोकांनी ॥३॥
गोकुळांत प्रवेशला रथ ॥ राजबिदीने सत्वर जात ॥ घरोघरी कृष्णलीला गात ॥ श्रवणी ऐकत उद्धव ॥४॥
गाई वाड्यांत प्रवेशती वेगेसी ॥ जे जे गाईसवे जैसी ॥ गोपीका रीती दाविती तैसी ॥ उद्धव जाता लक्षीतसे ॥५॥
श्रीकृष्णलीला कानी ऐकता ॥ गाईंसी पान्हा फुटे तत्त्वता ॥ कृष्णध्यानगीत गाता ॥ ऐकता गाई हुंबरती ॥६॥
यालागी हाती भरणा घेऊनी ॥ हरिलीला गाय एक कामिनी ॥ म्हणे वैकुंठपति चक्रपाणी ॥ नंदसदनी अवतरसी तू ॥७॥
हे रमापते निजकुळभूषणा ॥ हे राधावल्लभा गोवर्धनोद्धारणा ॥ हे मुरलीधरा पूतनाप्राणहरणा ॥ दुर्जनभंजना केशवा ॥८॥
ऐशा घरोघरी गोपी गाती गीत ॥ मग गाईसी पान्हा फुटत ॥ ते ते उद्धव विलोकीत ॥ प्रेमभरित जाहला ॥९॥
ऐकिल्याविण मुरलीस्वर ॥ एक गाई काढू नेई धार ॥ असो उद्धव नंदद्वार ॥ एकाएकी पावला ॥११०॥
नंदे उद्धव देखिला ॥ परमहर्षे पुढे धांविन्नला ॥ क्षेमालिंगन ते वेळा ॥ प्रेमभरे दिधले ॥११॥
रथ सोडिला बाहेर ॥ नंदे उद्धवाचा धरिला कर ॥ प्रवोशोनि निजमंदिर ॥ उत्तमासनी बैसविला ॥१२॥
उद्धवाची पूजा करून ॥ मग नंद पुसे वर्तमान ॥ म्हणे सखी की मनमोहन ॥ बोलता नयनी जल भरे ॥१३॥
उद्धवा कृष्ण आता न ये येथे ॥ उपेक्षूनि गेला आम्हांते ॥ सर्वमुखींहूनि माते ॥ कृष्णनाथे सोडविले ॥१४॥
पूतना तृणावर्त अघासुर ॥ कालिया मर्दूनि प्राशिला वैश्वानर ॥ गोवर्धन उचलूनि थोर ॥ पराक्रम दावियेला ॥१५॥
सद्गद होवोनि नंद सांगत ॥ तो यशोदाही आली तेथ ॥ मथुरेचा हरिप्रताप समस्त ॥ उद्धव सांगे तयांसी ॥१६॥
गेलिया दिवसापासूनि आघवे ॥ जे जे पुरुषार्थ केले माधवे ॥ ते ते सक्ळ वर्णिले उद्धवे ॥ ऐकता दोघे तटस्थ ॥१७॥
माया म्हणे काय करू विचार ॥ हरीविण शून्य दिसे मंदिर ॥ उद्धवा या स्थळी श्यामसुंदर ॥ जन्मला साचार जाण पा ॥१८॥
या पालखी हरि निजविला ॥ येचि न्हाणिये म्यां न्हाणिला ॥ याचि मंचकावरी पहुडला ॥ मजपुढे उद्धवा तो ॥१९॥
याचि डोल्हारा घडीघडी बैसे ॥ पहा शिरींची मयूरपिच्छे ॥ वनमाळांचे भार ज्या सुवासे ॥ मंदिर अवघे दुमदुमित ॥१२०॥
कृष्णाची घोंगडी पावा काठी ॥ हेचि गुंजाचे हार झळकत होते कंठी ॥ कृष्णाची बाळलेणी गोमटी ॥ माया दावीत उद्धवाते ॥२१॥
पदम वाघनखे बिंदली ॥ काढूनि उद्धवासी दाविली ॥ मग करुणास्वरे हांक फोडिली ॥ म्हणे वनमाळी की येसी ॥२२॥
गोविंदा कृष्णा यादवा ॥ जगन्मोहना हरि माधवा ॥ तुजविण आम्ही करुणार्णवा ॥ काय येथे करावे ॥२३॥
माझिया श्रीरंगा डोळसा ॥ सुकुमारा सांवळ्या पाडसा ॥ गेलासी टाकूनि राजसा ॥ पुराणपुरुषा श्रीहरे ॥२४॥
तुज म्यां बांधिले उखळी ॥ म्हणोनि रुसलासी वनमाळी ॥ तुजहाती गुरे राखविली ॥ नेणोनिया सर्वेशा ॥२५॥
तुज पायांवरी न्हाणिले ॥ मृत्तिका भक्षिता ताडिले ॥ माझे हात हे जळाले ॥ कैसी भ्रांत झाल्ये मी ॥२६॥
तुझे स्वरूप नेणो ह्रषीकेशी ॥ म्हणोनिया रुसलासी ॥ तू क्षीरसागरविलासी ॥ दाटविती गोपी तूंते ॥२७॥
तुझ्या पोटी जन्मला परमेष्ठी ॥ ह्रदयी ध्याय धूर्जटी ॥ तू सर्वावरिष्ठ जगजेठी ॥ झिडकारिती गोपी तूंते ॥२८॥
उद्धवा नलगे घरदार आता ॥ मी कोठे जाऊ सांग तत्त्वता ॥ उद्धव या गोष्टी ऐकता ॥ ह्रदयी जाहला सद्गद ॥२९॥
उद्धव म्हणे धन्य तुमचा भाग ॥ तुमच्या मंदिरी क्रीडला रमाधव ॥ नाना विलास कौतुकलाघव ॥ दाविले सर्व तुम्हांते ॥१३०॥
जे गजास्यजनकाचे ह्रदयरत्‍न ॥ जे पद्मोद्बवाचे देवतार्चन ॥ जे नारदादिकांचे गायन पूर्ण ॥ सनकादिकांची ध्येय मूर्ति ॥३१॥
जे मूळप्रकृतीचे निजमूळ ॥ जे निगमवृक्षाचे सुपक्व फळ ॥ तो ब्रह्मानंद वैकुंठपाळ ॥ तुमचे घरी क्रीडला ॥३२॥
ऐसे बोलता सरली यामिनी ॥ घरोघरी जाग्या जाहल्या कामिनी ॥ उद्धव प्रातःस्नानासी ते क्षणी ॥ जाता जाहला यमुनेसी ॥३३॥
तो घरोघरी हरिस्मरण होत ॥ दीप लाविले लखलखीत ॥ सडासंमार्जन करूनि प्रशस्त ॥ वास्तुपुझा करिताती ॥३४॥
मुखी गात हरीच्या लीला ॥ गोपी घालिती रंगमाला ॥ अंग प्रक्षालूनि अबला ॥ कनकांबरे नेसती ॥३५॥
दिव्य अलंकाराची प्रभा फाकली ॥ आरक्त कुंकुम शोभे निढळी ॥ अंजन विराजे नेत्रकमळी ॥ मुक्तजाळी शिरी शोभे ॥३६॥
जडितताटके कर्णी दिसती ॥ घुसळिका सतेज तळपती ॥ कर्णी मुक्तघोस ढाळ देती ॥ कृत्तिकापुंज जेवी गगनी ॥३७॥
विद्युत्प्राय झळकती चुडे ॥ मंदिरी घुसळिता प्रभा पडे ॥ कंठी एकावळी डोलती कोडे ॥ बाहुभूषणे शोभती ॥३८॥
माजी रत्‍नजडित कांची ॥ प्रभा फाके मुद्रिकांची ॥ पायीं नुपुरेपैंजणाची ॥ ध्वनि उमटे चालता ॥३९॥
देखता त्यांचा वदन चंद्र ॥ देवांगना लाजती समग्र ॥ हंसगमना त्या परम चतुर ॥ घरोघरि घुसळिती ॥१४०॥
घरोघरी डेरे घुमघुमती ॥ नाना कृष्णलीला गोपी गाती ॥ ते श्रवण करीत यमुनेप्रती ॥ उद्धव भक्त जातसे ॥४१॥
तमारिकन्येचे तीर ॥ उद्धव विलोकी समग्र ॥ म्हणे हे धन्य पाषाण तरुवर ॥ कृष्णदृष्टी उद्धरले ॥४२॥
तो वासरमणिचक्र प्रकटले ॥ मंथन गोपिकांचे संपले ॥ यमुनाजीवनालागी ते वेळे ॥ घट घेवोनि चालिल्या ॥४३॥
नंदद्वारावरूनि गोपी जात ॥ तो तेथे देखिला दिव्य रथ ॥ म्हणती कोणाचा स्यंदंत येथ ॥ कोण आला न कळेचि ॥४४॥
म्हणती निर्दय तो अक्रूर ॥ जेणे नेला जगदुद्धार ॥ आता कोण आला तो समाचार ॥ नेणवेचि साजणी ॥४५॥
ऐशा गोपी तेव्हा बोलती ॥ कृतांत भगिनीप्रति जाती ॥ तो येता देखिली दिव्य मूर्ती ॥ उद्धवाची तेधवा ॥४६॥
मित्रकन्यातीरी स्नान केले ॥ शुद्ध द्वादश टिळे रेखिले ॥ नेसला वसन पिवळे ॥ उत्तरीय वस्त्र रुळे दिव्य ॥४७॥
कृष्णाचसारिखे कृष्णभक्त ॥ अलंकार तैसेचि शोभत ॥ गोपिका निरखूनि पाहत ॥ तो तेथे उद्धव ओळखिला ॥४८॥
जैसा विद्युलतेचा ॥ तैसा अलंकारमंडित समग्र ॥ गजगामिनी मिळाल्या अपार ॥ उद्धवाभोवत्या ते वेळा ॥४९॥
अत्रिपुत्रवेष्टित तारागणे ॥ की मित्रवेष्टित जेवी किरणे ॥ उद्धव वेष्टिला प्रकारे तेणे ॥ सर्व कामिनी मिळोनिया ॥१५०॥
मस्तकी उदके पूर्ण घागरी ॥ कोणी रित्याचि घेतल्या शिरी ॥ देहभाव विसरोनि नारी ॥ कृष्णउपासक वेष्टिला ॥५१॥
उद्धवाचे चरण धरोनि भावे ॥ म्हणती पाठविलासी श्रीमाधवे ॥ गोकुळ टाकोनि मथुरेसी रहावे ॥ बरवे केशवे हे केले ॥५२॥
मातापितयांचा वृत्तांत ॥ घ्यावया तुज पाठविले येथ ॥ येर्‍हवी आणिक त्याचा आप्त ॥ येथे कोणी दिसेना ॥५३॥
तो तेथे एक भ्रमर ॥ अकस्मात सुंदर ॥ रुंजी घालीत क्षणमात्र ॥ गोपिकांनी देखिला ॥५४॥
अन्योक्तीने गोपी बोलत ॥ कृष्णापासूनि आलासि त्वरित ॥ तूही कृष्णवर्ण दिसतोसी सत्य ॥ पाहसी चित्त गोपिकांचे ॥५५॥
कळलासी तू कृष्णाचा हेर ॥ पाळती घेतोसी समग्र ॥ तू शठाचा मित्र शठ साचार ॥ कासया येथे रुणझुणसी ॥५६॥
एका कमळावरी चित्त ॥ न बैसे तुझे सावचित ॥ दशदिशा हिंडसी व्यर्थ ॥ चंचळ मन सदा तुझे ॥५७॥
तू ज्यापासूनि आलासी पाही ॥ त्याचे मन न बैसे एके ठायी ॥ भ्रमरा तू मथुरेसी जाई ॥ सांग हरीसी जाऊनिया ॥५८॥
म्हणावे मथुरेच्या नारी ॥ आता भोगी तू पूतनारी ॥ आम्हांहूनि कुब्जा सुंदरी ॥ तुवां निवडिली डोळसा ॥५९॥
परम अपवित्र कुब्जा ॥ तिशी रतलासी विश्वबीजा ॥ तुझ्यायोग्य जोडा अधोक्षजा ॥ दासि सर्वथा नव्हेचि ॥१६०॥
सोने आणि शेण साच ॥ जोडा नव्हे कांच आणि पाच ॥ तैसी कुब्जा आणि परब्रह्म साच ॥ जोडा नव्हे सर्वथा ॥६१॥
की हिरा आणि गार ॥ की वायस आणि खगेंद्र ॥ तैसी कुब्जा आणि कमलनेत्र ॥ जोडा नव्हे सर्वथा ॥६२॥
समुद्र आणि सौंदणी ॥ की खद्योत आणि वासरमणी ॥ तैसी कुब्जा आणि चक्रपाणी ॥ जोडा नव्हे सर्वथा ॥६३॥
की ओहळ आणि भागिरथी ॥ की अजा आणि ऐरावती ॥ तैसी कुब्जा आणि जगत्पती ॥ जोडा नव्हे सर्वथा ॥६४॥
की पेंड आणि कर्पूर ॥ की हंस आणि घुबड अपवित्र ॥ तैसी कुब्जा आणि श्रीधर ॥ जोडा नव्हे सर्वथा ॥६५॥
की कोळसा आणि कस्तूरी ॥ की दरिद्री आणि विष्णूची अंतुरी ॥ तैसी कुब्जा आणि कंसारी ॥ जोडा नव्हे सर्वथा ॥६६॥
संत आणि निंदक ॥ पंडित आणि अजारक्षक ॥ तैसी कुब्जा आणि जगन्नायक ॥ जोडा नव्हे सर्वथा ॥६७॥
की वेदांत आणि कोकशास्त्र ॥ की रंक आणि सहस्त्रनेत्र ॥ तैसी कुब्जा आणि घनश्यामगात्र ॥ जोडा नव्हे सर्वथा ॥६८॥
की अमृत आणि धुवण ॥ की परीस आणि पाषाण ॥ इतर खेडी आनंदवन ॥ जोडा नव्हे सर्वथा ॥६९॥
की भूत आणि कर्पूरगौर ॥ की षंढ आणि प्रतापशूर ॥ तैसी कुब्जा आणि कमलावर ॥ जोडा नव्हे सर्वथा ॥१७०॥
परमचतुर जगज्जीवन ॥ भाळला कुब्जानारी देखोन ॥ डोळे पिचके मुडे कान ॥ मध्ये नासिक बैसले ॥७१॥
कोळशाहुनि कुब्जा गोरी ॥ उवा सदा बुजबुजती शिरी ॥ गुडघे घासीत जाय चांचरी ॥ तीस मुरारी भाळलासी ॥७२॥
रडत रडत सदा बोले ॥ टांचा उलल्या खिरडत चाले ॥ लंबस्तन अंग वाळले ॥ वस्त्र फाटले चहूंकडे ॥७३॥
जैसा मृदंगमध्य देख ॥ तैसा माज तिचा बारीक ॥ मर्कटाऐसे तिचे मुख ॥ तीस रमानायक भाळला ॥७४॥
हा तरी नंदाचा गुराखा ॥ ते कंसाची दासी देखा ॥ शोधूनि जोडा नेटका ॥ बरा पाहिला विधीने ॥७५॥
एक बोले बरवंटा ॥ कुब्जा वृद्ध हरि धाकुटा ॥ जो हरि वंद्य नीळकंठा ॥ तिजशी तो चेष्टा करीतसे ॥७६॥
एक म्हणे कुब्जेने लाविला चंदन ॥ त्यात काही घातले मोहन ॥ तरीच भुलला जगज्जीवन ॥ कौटिल्य पूर्ण केले तिने ॥७७॥
गदगदा हासती गोरटी ॥ ब्रह्मा उद्भवला ज्याचे पोटी ॥ तो कुब्जेती एकांतगोष्टी ॥ करिताहे हे नवल पै ॥७८॥
की तिने केला प्रेमाचा फांसा ॥ त्यांत गोविले ह्रषीकेशा ॥ तिचा भाव देखोनि परमपुरुषा ॥ प्रीति बहुत वाढली ॥७९॥
एक म्हणती तिने तप केले बहुत ॥ तरीच वश जाहला भगवंत ॥ आम्ही हीनभाग्य यथार्थ ॥ काय व्यर्थ गोष्टी ह्या ॥१८०॥
ऐसे बोलता गोपाळा ॥ टपटपा आसुवे आली डोळा ॥ म्हणती रे भ्रमरा चंचळा ॥ जाय गोवळ्या सांगावया ॥८१॥
म्हणावे गोपिका समस्त ॥ हरि तुझ्या वियोगे पावल्या मृत्य ॥ प्रेते तरी येऊनि त्वरित ॥ विलोकी तू दयाळा ॥८२॥
सांग गोपिका जाळिल्या सकळिक ॥ जाहली समस्तांची राख ॥ त्या स्थळावरी येऊनि नावेक ॥ मुरली वाजवी एकदा ॥८३॥
एक म्हणती सांगावे वनमाळी ॥ गोपींची रक्षा उदकी टाकिली ॥ तू येऊनि त्या जळी ॥ स्नान करी भगवंता ॥८४॥
आम्हांसी जाळिले ज्या स्थळावरी ॥ तेथे क्षणभरी उभा राहे तरी ॥ पांवा वाजवूनि मुरारी ॥ पाववी पदा आपुल्या ॥८५॥
ऐसी गोपिकांची भक्ति देखोनि ॥ उद्धव सद्गद जाहला मनी ॥ अश्रु पातले नयनी ॥ म्हणे धन्य कामिनी गोकुळीच्या ॥८६॥
धन्य यांची भक्ति साचार ॥ वश केला कमलावर ॥ तो भ्रमर गेला तेथूनि दूर स्वइच्छेने तेधवा ॥८७॥
मग उद्धवासी गोपबाळा ॥ सद्गद बोलती ते वेळा ॥ श्रीरंग आम्हांसी कंटाळला ॥ टाकूनि गेला मथुरेसी ॥८८॥
गोपिका आम्ही वज्राच्या कठिण ॥ अजूनि आमुचे वाचले प्राण ॥ आम्हांसी न ये कदा मरण ॥ कृष्णवियोग होताचि ॥८९॥
आम्हां काळ मारीच देख ॥ भोगवीत वियोगाचे दुःख ॥ अंतरला वैकुंठनायक ॥ किती कष्ट भोगावे ॥१९०॥
उद्धवा तू जाय मथुरापुरा ॥ आठव येई यादवेंद्रा ॥ म्हणावे विसरू नको गोपदारा ॥ परम उदारा श्रीपति ॥९१॥
उद्धवा अक्रूर तो परम क्रूर ॥ तू तरी भेटवी यादवेंद्र ॥ निर्दोष यश जोडेल साचार ॥ तुजलागी प्राणसखया ॥९२॥
उद्धवा गोकुळ आहे जो जीवंत ॥ तोवरी भेटवी रमानाथ ॥ नरदेह गेलिया भगवंत ॥ कैचा मग आम्हांते ॥९३॥
घेऊनि तुजदेखता पाषाण ॥ मस्तक फोडूनि देऊ प्राण ॥ मग तू श्रीहरीसी सांग जाऊन ॥ पावल्या मरण गोपिका ॥९४॥
तू जगद्वंद्याचा आवडता बहुत ॥ यालागी तुज सांगितला वृत्तांत ॥ तुझ्या वचने कृष्ण वर्तत ॥ हे आम्हांसी पूर्ण कळलेसे ॥९५॥
उदकाविण जैसा मीन ॥ तळमळी जाऊ पाहे प्राण ॥ तैसे यदुकुळटिळकाविण ॥ आम्हांसी जाहले जाण पा ॥९६॥
जैसे कृपणाचे धन गेले ॥ जन्मांध अरण्यात पडले ॥ अक्रूरे आमुचे राज्य बुडविले ॥ हरीसी नेले मथुरेसी ॥९७॥
श्रीकृष्ण हाचि रोहिणीवर ॥ तममय कुहू तोचि अक्रूर ॥ आम्हां चकोरांसी निराहार ॥ पाडिले साचार उद्धवा ॥९८॥
आम्ही चातके परम दीन ॥ श्रीरंग वोळला कृपाघन ॥ अक्रूर दुष्ट प्रभंजन ॥ मेघश्याम दुरी नेला ॥९९॥
कृष्णवियोगाचा महापूर ॥ त्यांत लोटुनि गेला अक्रूर ॥ उद्धवा तू चतुर पोहणार ॥ काढी बाहेर आम्हांते ॥२००॥
हरिवियोगवणवा सबळ ॥ त्यां जळतो आम्ही सकळ उद्धवा तू जलद दयाळ ॥ वर्षे आम्हांवरी पै ॥१॥
आमुचे निधान ह्रषीकेशी ॥ मध्यें अक्रूर आला विवशी ॥ उद्धवा तू पंचाक्षरी होसी ॥ निधान घरासी आणी ते ॥२॥
हरिवियोगरोग दारुण ॥ तेणे सकळही जाहलो क्षीण ॥ कृष्णकृपारसराज देऊन ॥ अक्षय करी आम्हाते ॥३॥
उद्धवा तू जोशी सुजाण ॥ कृष्णप्राप्तीचे देई लग्न ॥ पांचही पंचके निरसोन ॥ साधी कारण हे आधी ॥४॥
तनमनधनेसी अनन्य ॥ उद्धवा तुज आलो शरण ॥ कृष्णप्राप्तीसी कारण ॥ सद्‌गुरु तू आम्हांते ॥५॥
ऐसे बोलोनि कामिनी ॥ लागल्या दृढ तयाच्या चरणी ॥ ते देखोनिया उद्धवाच्या नयनी ॥ प्रेमांबुधारा लोटल्या ॥६॥
उद्धव म्हणे यालागून ॥ कैसे सांगू ब्रह्मज्ञान ॥ यांनी दृढ धरिली मूर्ति सगुण ॥ ते कैसी उडवूनि टाकू मी ॥७॥
सगुण उच्छेदिता देखा ॥ आतांचि प्राण देतील गोपिका ॥ मग म्हणे विरिंचीच्या जनका ॥ बुद्धिदाता तू होई ॥८॥
उद्धवे नेत्र झांकून ॥ मनी आठविले कृष्णचरण ॥ आता गोपिकांसी दिव्य ज्ञान उपदेशी तू श्रीरंगा ॥९॥
उद्धव अष्टभाव सांवरोन ॥ म्हणे ऐका वो तुम्ही सावधान ॥ कृष्ण दाखवा सत्वर म्हणोन ॥ कोण म्हणती तुम्हांमाजी ॥२१०॥
कोण इंद्रियांचा चाळक ॥ कोण आहे बुद्धीचा प्रेरक ॥ अंतःकरण आठवा सकळिक ॥ कोण धरवी विचारा ॥११॥
तुमच्या नेत्रा कोण दाखवी ॥ पदी गमनागमन कोण करवी ॥ श्रवणी गोष्टी ऐकवी ॥ तोचि बरवा शोधावा ॥१२॥
पंचवीस तत्त्वांचा जाणता तो कोण विचारा पुरता ॥ जो स्थावरजंगम निर्मिता ॥ व्यापूनि वेगळा कोण तो ॥१३॥
तुमचा देह स्त्रियांची आकृती ॥ परी आंत कोण नांदे निश्चिती ॥ स्त्री पुरुष नपुसक व्यक्ती ॥ कोणती स्थिती विचारा ॥१४॥
बहुत घागरी रांजण ॥ स्त्री पुरुष नामाभिधान ॥ परी आत बिंबला चंद्र पूर्ण ॥ स्त्री पुरुष नव्हे ती ॥१५॥
जैसे एकाचि सकळ गुणी ॥ ओविले नाना जातीचे मणी ॥ परी सूत्र एक अभेदपणी ॥ चक्रपाणी तैसा असे ॥१६॥
ऐसे ज्ञान ऐकता ते क्षणी ॥ गदगदा हासल्या नितंबिनी ॥ म्हणती हे सांगावयालागूनी ॥ पाठविले काय हरीने ॥१७॥
काय करावे कोरडे ज्ञान ॥ नसतेंचि दाविती आम्हांलागून ॥ प्रत्यक्ष हातीचे देऊन ॥ पळत्यापाठी लागावे ॥१८॥
प्रत्यक्ष श्यामसुंदर टाकून ॥ कोठे पाहु निर्गुण ॥ अचिंत्य अव्यक्त म्हणोन ॥ सांगावया आलासी ॥१९॥
हातींचा परिस टाकोनिया ॥ साधू जावे धातुक्रिया ॥ सगुणमूर्ति सांडूनिया ॥ निर्गुण वाया कां कथिसी ॥२२०॥
उद्धव म्हणे ऐका साचार ॥ एक कांचन नाना अलंकार ॥ तैसा व्यापक एक यदुवीर ॥ चराचर भरलासे ॥२१॥
तोचि संचला तुमचे ह्रदयी ॥ सर्व व्यापूनि जो सदा विदेही ॥ त्याहूनि रिता ठावचि नाही ॥ नसते प्रवाही पडो नका ॥२२॥
दिसती मायेचे विकार ॥ तितुके स्वयेंचि निराकार ॥ क्षणिक दिसे जळगार ॥ तत्काळ नीर होय पै ॥२३॥
गोपी म्हणती ते अवसरी ॥ हाती घेवोनि सुरस मोहरी ॥ नाचे रासमंडळामाझारी ॥ तोचि हरी दावी का ॥२४॥
खोडी करितो वनमाळी ॥ यालागी माया बांधी उखळी ॥ मंद मंद रडे नेत्र चोळी ॥ ते मुर्ति सांवळी दावी का ॥२५॥
आमुच्या घरासी येत घडीघडी ॥ करी नानापरींच्या खोडी ॥ आमुची जडली नावडी ॥ याच रूपी जाण पां ॥२६॥
उद्धव म्हणे ऐका एक ॥ सर्वां घटमठी निराळ व्यापक ॥ नाना उदके परी एक अर्क ॥ जगन्नायक तैसा असे ॥२७॥
सर्व मातृकांत एक ओंकार ॥ तैसा सर्वव्यापी सर्वेश्वर ॥ परी तुम्हांसी नकळे साचार ॥ भ्रम थोर पडियेला ॥२८॥
गळां मोती असोनि निवाडे ॥ लोकांचिया गळा पडे ॥ तैसे तुम्हांसी पडिलें साकडे ॥ जवळी हरि असोनिया ॥२९॥
गोपी म्हणती ऐका गोष्टी ॥ पीतवसनावरी कांस गोमती ॥ वनमाळा रुळती कंठी ॥ आपादपर्यंत साजिर्‍या ॥२३०॥
उदार श्रीमुख सांवळे ॥ आकर्ण विकासली नेत्रोत्पले ॥ जो वना जाय घेवोनि गोवळे ॥ बिदीवरूनि मिरवत॥३१॥
जाय छंदे पांवा वाजवीत ॥ हुंबरी घाली गडियासवेत ॥ यमुनेच्या वाळवंटी लोळत ॥ तोचि दावी आम्हांते ॥३२॥
हांसे घडीघडी पाहे आम्हांकडे ॥ सुंदर डोळे मोडी वांकडे ॥ तेचि परब्रह्म रोकडे ॥ दावीं आम्हांसी उद्धवा ॥३३॥
उद्धव म्हणे तुम्हांजवळी असता ॥ दाखवू कोणीकडे मागुता ॥ मृगनाभी कस्तूरी असता ॥ परी तत्त्वता न कळे तया ॥३४॥
केले दर्पणाचे निकेतन ॥ बहुत बिंबे दिसती जाण ॥ आत्मस्वरूप एक असोन ॥ चराचर तैसे भासले ॥३५॥
एक भिंती चित्रे नाना ॥ तैसी दिसे चराचररचना ॥ अविनाश एक वैकुंठराणा ॥ सर्गस्थित्यंतकाळीही ॥३६॥
गोपी बोलती ते वेळा ॥ अघासुर जेणे उभा चिरिला ॥ कालियामस्तकावरी नाचला ॥ तो घननीळ दावी का ॥३७॥
अंगुलीवरी गोवर्धन ॥ उभा उचलोनि सप्त दिन ॥ द्वादश गावे अग्नि गिळून ॥ कमळपत्राक्ष अक्षयी ॥३८॥
ठाण मांडूनि वाजवी मुरली ॥ आमुची चित्तवृत्ति तेथे मुराली ॥ संसारवासना सकळ हरली ॥ परी नाही पुरली असोसी ॥३९॥
उद्धव म्हणे ऐका विचार ॥ शरीरविरहित यादवेंद्र ॥ त्यासी नाहीत चरणकर ॥ मुरली कोठे वाजविली ॥२४०॥
सप्त धातूंविरहित ॥ चहूं देहांसी अतीत ॥ जो पिंडब्रह्मांडातीत ॥ मुरली कोठे वाजवी ॥४१॥
क्षणिक दावावया लीला ॥ सगुण वेष हरीने धरिला ॥ परि तो सकळ रंगांवेगळा ॥ काळ सांवळा नसे तेथे ॥४२॥
मायेने रचिले जगडंबर ॥ परी त्यासी ठाऊक नाही समाचार ॥ पुढे होईल निराकार ॥ हाही हेतु नसेचि ॥४३॥
त्याच्या सत्तेने जग चाले समस्त ॥ परी तो मन न घाली तेथ ॥ ऐसा तो अवयवरहित ॥ त्यासी सगुणत्व लावू नका ॥४४॥
गोपी म्हणती उद्धवाप्रती ॥ नागवे उघडे बैसले एकांती ॥ तुझे ज्ञान त्यांजप्रती ॥ सांगे जाय उद्धवा ॥४५॥
गुदद्वारी टांच लावून ॥ कोंडूनि बैसले प्रभंजन ॥ त्यासी सांगे तुझे ज्ञान ॥ आम्हां सगुण हरि दावी ॥४६॥
ऐके उद्धवा एक वचन ॥ तू ज्याच्या कृपेने बोधितोसी ज्ञान ॥ तो पूतनाप्राणशोषण ॥ दावी आम्हा एकदा ॥४७॥
जो श्रीकुचदुर्गविहार ॥ जो भक्तमंदिरांगणमंदार ॥ मुख सुहास्य अति उदार ॥ यादवेंद्र दावी तो ॥४८॥
कौस्तुभ झळके वक्षःस्थळी ॥ दिव्य टिळक विलसे भाळी ॥ कोटि अनंगाहूनि आगळी ॥ तोचि सांवळी मूर्ति दावी ॥४९॥
जो वृंदावनभुवनविलासी ॥ विश्वरूप मुख दावी मातेसी ॥ ज्याची लीला वर्णिता सौख्य सर्वांसी ॥ तोचि आम्हांसी दावी का ॥२५०॥
उद्धवा कृष्णप्राप्ति होय ॥ ऐसा सांग आम्हांसी उपाय ॥ कोण्या साधने यदुवर्य ॥ हातासी ये सांग पा ॥५१॥
उद्धव म्हणे हेचि साधन ॥ दृढ धरावे संतांचे चरण ॥ त्यांच्या वचनी विश्वास धरून ॥ करावे श्रवण भावार्थे ॥५२॥
करिता सारासारविचार ॥ तेणे शुद्ध होय अंतर ॥ आत्मरूप चराचर ॥ सहजचि मग दिसतसे ॥५३॥
गोपी म्हणती उद्धवासी ॥ तुवां जे ज्ञान बोधिले आम्हांसी ॥ ते सर्व आले प्रत्ययासी ॥ दृष्टांतेसी समजलो ॥५४॥
परी सगुणरूप वेल्हाळ ॥ आकर्ण राजीवनयन विशाळ ॥ अतिवेधक तमालनीळ ॥ कैसा विसरू उद्धवा ॥५५॥
येरू म्हणे जाणोनि निर्वाणज्ञान ॥ मग सगुण निर्गुण दोन्ही समान ॥ अलंकाररूपे मिरवे सुवर्ण ॥ दुजेपण तेथे काय ॥५६॥
तंतुरूपे अंबर साचार ॥ तरंगरूपे एक सागर ॥ तैसा सगुणअवतार सर्वेश्वर ॥ नाही विचार दूसरा ॥५७॥
बचकेत पाणी न सांपडे ॥ परी गाररूपे हाता चढे ॥ तैसे सगुण हरीचे रूपडे ॥ भक्तांलागी जाहले ॥५८॥
सुवास दाटला मंदीरी ॥ परी अबलासी न कळे निर्धारी ॥ तो दृष्टी देखिली कस्तूरी ॥ मग अंतरी समजले ॥५९॥
कस्तुरी दिसतसे सगुण ॥ सुवास तो केवळ निर्गुण ॥ थिजले विघुरले घृत पूर्ण ॥ सगुण निर्गुण तैसेंचि ॥२६०॥
सोन्याचे कडे घालविले ॥ तरी काय सोने मोलासी तुटले ॥ तैसे सगुण अवतरले ॥ परी ते संचले परब्रह्म ॥६१॥
गुरुमुखे जाणावे निर्गुण ॥ सगुणी भजावे आवडीकरून ॥ ऐसे गोपी ऐकोन ॥ धरिले चरण उद्धवाचे ॥६२॥
प्रार्थूनिया उद्धव सखा ॥ चारी मास राहविती गोपीका ॥ ज्या सदा अंतरी सद्भाविका ॥ यदुनायका न विसरती ॥६३॥
उद्धवाच्या मुखे ब्रह्मज्ञान ॥ गोपी करिती नित्य श्रवण ॥ तेणे चित्ताचे मळ तुटोन ॥ दिव्य ज्ञान ठसावले ॥६४॥
गोपींचा चित्ततवा जाहला ॥ त्रिविधतापमळ बैसला ॥ त्याचाचि उद्धवे आरसा केला ॥ त्यांत स्वरूप बिंबले ॥६५॥
उद्धव परम पंचाक्षरी ॥ पंचभूते झांकूनि निर्धारी ॥ गोपी आणिल्या स्वरूपावरी ॥ साक्षात्कारेकरूनिया ॥६६॥
उद्धव वैद्य परम सतेज ॥ अर्धमात्रा दिली रसराज ॥ संशयरोग निरसोनि तेजःपुंज ॥ सर्व गोपिका त्या केल्या ॥६७॥
घरोघरी गोपी नेती ॥ उद्धवाची पूजा करिती ॥ नित्य कीर्तन ऐकती ॥ त्याच्या मुखेकरूनिया ॥६८॥
उद्धव उठोनि लवलाहे ॥ नित्य गाईंसवे वना जाये ॥ अवलोकूनि हरीचे ठाये ॥ आश्चर्य करी अंतरी ॥६९॥
जे जे स्थळी कृष्णे क्रीडा केली ॥ तेथे उद्धव नमस्कार घाली ॥ नित्य सोहळा गोकुळी ॥ चारी मास जाहला ॥२७०॥
नंदयशोदेचा निरोप घेतला ॥ पुसोनिया गौळिया सकळा ॥ उद्धव मथुरेसी चालिला ॥ भेटावया हरीते ॥७१॥
वस्त्रे अलंकार हरीलागी देखा ॥ देती आणूनि गोपिका ॥ म्हणती उद्धवा सांगे यदुनायका ॥ आम्हांसी कदा न विसरावे ॥७२॥
नंद यशोदा गोपिबाळा ॥ उद्धव समस्ती बोळविला ॥ म्हणती उत्तम काळ क्रमिला ॥ उद्धवाचे संग्तीने ॥७३॥
रथी बैसोनि सत्वर ॥ उद्धव पावला मथुरापुर ॥ दृष्टी देइला यदुवीर ॥ साष्टांग नमस्कार घातला ॥७४॥
अहेर सकळांचे अर्पून ॥ सांगितले सर्व वर्तमान ॥ मग उद्धव आपुले सदन ॥ प्रवेशता जाहला ॥७५॥
हरिविजयग्रंथ सुरस ॥ एकविसावा अध्याय सुधारस ॥ सज्जननिर्जर रात्रंदिवस ॥ सावकाशे सेवोत का ॥७६॥
अहो हा अध्याय एकविसावा ॥ केवळ संतांचा प्राणविसावा ॥ सदा सर्वदा हाचि पाहावा ॥ सकळ कार्य टाकूनिया ॥७७॥
ब्रह्मानंदे हा बरवा ॥ केला अध्याय एकविसावा ॥ सांडूनिया सकळ धावा ॥ येथे विसावा भक्त हो ॥७८॥
ब्रह्मानंदा परात्परा ॥ पुराणपुरुषा दिगंबरा ॥ भक्तपालका श्रीधरवरा ॥ अढळ अचळ अभंगा ॥७९॥
इति श्रीहरिविजयग्रंथ ॥ संमत हरिवंशभागवत ॥ निजभक्त सदा परिसोत ॥ एकविंशतितमोऽध्याय गोड हा ॥२८०॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥अध्याय ॥२१॥ ओंव्या ॥२८०॥

Tuesday, January 29, 2013

हरिविजय - अध्याय २०


अध्याय २०


 श्रीगणेशाय नमः ॥  श्रीकुलदेवतायै नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
जय जय कमललोचना कांचनांबरा ॥ कमनीयरूपा कमलाधरा ॥ कर्ममोचका किल्मिषहरा ॥ अरिसंहारा कमठरूपा ॥१॥
परमानंदा परमपुरुषा ॥ परात्परा पयोब्धिवासा ॥ पद्मजनका परमहंसा ॥ पंढरीशा परमात्मया ॥२॥
गोपविहारा गोवर्धनोद्धारणा ॥ गोपीवल्लभा गोपपाळणा ॥ गोकुळपालका गोरक्षणा ॥ गोरसचोरा गोविंदा ॥३॥
राधारंगा रासविहारा ॥ राघवा रजनीचरसंहारा ॥ रावणांतका राजेंद्रा ॥ राजीवाक्षा ऋणमोचका ॥४॥
मकरकुंडल अमणिमयहारा ॥ मदनारिप्रिया मुरसंहारा ॥ मंगलधामा मंदरोद्धारा ॥ मणिकंधरा मनवेधका ॥५॥
ब्रह्मानंदा यदुकुळभूषणा ॥ पुढे बोले ग्रंथरचना ॥ मथुरेसी जाऊनि वैकुंठराणा ॥ काय करिता जाहला ॥६॥
एकोणिसावे अध्यायी कथन ॥ कंस मारूनि केले बंदिमोचन ॥ त्यावरी जाहले मौजिबंधन ॥ मग नंद गेला गोकुळा ॥७॥
यावरी सुदानमाना ब्राह्मण ॥ संकर्षण आणि कृष्ण ॥ गुरुगृहाप्रति तिघेजण ॥ विद्याभ्यासा चालिले ॥८॥
अवंतीनगरीमाजी जाण ॥ महाऋषि नाम सांदीपन ॥ जो शांत दांत ज्ञानी निपुण ॥चारी वेद मुखोद्गत ॥९॥
जो सर्वज्ञ परिपूर्ण ॥ ज्यासी नाही ज्ञानभिमान ॥ जो वेदाज्ञा मानी प्रमाण ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥१०॥
परदारा आणि परधन ॥ येथे पराङ्‌मुखचित्त पूर्ण ॥ जो कदा नुच्चारी परदोषगुण ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥११॥
जो सर्वज्ञ दयाळु उदास ॥ जो सदाचारवृत्ति जैसा चंडांश ॥ सर्वांभूती दया विशेष ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥१२॥
जो तरोनि तारिता होये ॥ शिष्या जो ब्रह्मरूप पाहे ॥ मानापमानी चित्त सम राहे ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥१३॥
आपण ज्यासी विद्यादान केले ॥ ते शिष्य दुजिया शरण गेले ॥ चित्त्त क्रोधे न खवळे ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥१४॥
जन झुगारिती निंदेचे पाषाण ॥ पुढे केले क्षमा-ओडवण ॥ मनात नुपजे द्वेष पूर्ण ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥१५॥
पुत्राहूनि विशेष गाढे ॥ शिष्यावरी प्रेम चढे ॥ जो शिष्या न घाली सांकडे ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥१६॥
वर्ते आपुल्या वर्णाश्रममेळी ॥ न चाले कदा वांकुडे पाउली ॥ सदा आत्मरूपी वृत्ति रंगली ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥१७॥
पिंडब्रह्मांड नाशिवंत ॥ आत्मरूप एक शाश्वत ॥ जे जाणोनि सदा विरक्त ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥१८॥
शरीरप्रारब्धे भाग्य आले ॥ अथवा एकदांचि सर्व बुडाले ॥ परी हर्शामर्षपंके मन न मळे ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥१९॥
पिपीलिका आणी कमलासन ॥ इंद्र आणि दरिद्री दीन ॥ राजा रंक अवधे समान ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥२०॥
वैकुंठापासोनि नागलोकपर्यंत ॥ भूताकृति ज्या ज्या दिसत ॥ त्या त्या हरिरूप भासत ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥२१॥
जैसा नाना घागरी आणि एक रांजण ॥ त्यांत भासे एक चंडकिरण ॥ तैसे ज्यासि न दिसत स्त्रीपुरुषभान ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥२२॥
जो बोले जनी हिंडे ॥ परि ज्याची समाधि न मोडे ॥ वादप्रतिवाद नावडे ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥२३॥
पृथ्वीचे राजे भाग्यवंत ॥ नित्य ज्याच्या दर्शना येत ॥ परी मी थोर हा नुपजे हेत ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥२४॥
भाग्यवंताचे करावे स्तवन ॥ दीनदुर्बळांचे हेळण ॥ हे ज्यापाशी नाही लक्षण ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥२५॥
प्रपंच जाहला किंवा नाही ॥ हे स्मरण नसे काही ॥ जो बुडाला ब्रह्मानंदडोही ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥२६॥
इतुक्या लक्षणी अलंकृत ॥ त्यावरी गुरुभजनी नित्य हेत ॥ प्रेमभरे सदा डुल्लत ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥२७॥
ज्यासी हरिकीर्तनी आवडी ॥ संतदर्शना घाली उडी ॥ तीर्थक्षेत्रमहिमा न खंडी ॥ त्यासी शरण आधी जावे ॥२८॥
इतुक्या चिन्ही मंडित पूर्ण ॥ महाराज ऋषि सांदीपन ॥ त्याच्या आश्रमापुढे शेषनारायण ॥ लोटांगण घालिती ॥२९॥
सांदीपन करिता अनुष्ठान ॥ तो कळले आले रामकृष्ण ॥ तात्काळ बाहेर आला धांवोन ॥ सद्गद मन जाहले ॥३०॥
जन्मादारभ्य अनुष्ठानाचे फळ ॥ घरा आला वैकुंठपाळ ॥ ऋषीच्या नेत्री वाहे प्रेमजळ ॥ धांवोनि घननीळ पाय धरी ॥३१॥
सांदीपने कृष्णासी उचलून ॥ ह्रदयी धरिला मनमोहन ॥ म्हणे बा रे तुझे दुर्लभ दर्शन ॥ ब्रह्मादि देवा समस्ता ॥३२॥
ऋषीने बळिभद्रासी दिधले क्षेम ॥ सुदामा आलिंगिला सप्रेम ॥ आसनी बैसवोनि विप्रोत्तम ॥ वार्ता क्षेम पुसतसे ॥३३॥
हरीने सांगितले वर्तमान ॥ म्हणे स्वामीसी आम्ही आलो शरण ॥ तनमनधनेसी अनन्य ॥ म्हणोनि चरण धरियेले ॥३४॥
सांदीपन म्हणे कृष्णनाथा ॥ तू जगद्‌गुरु जगत्पिता ॥ तुझे नाम वदनी गाता ॥ सकळ दुरित संहरे ॥३५॥
तुवा हंसरूपेकरून ॥ उपदेशिला चतुरानन ॥ सनकादिकांसही ज्ञान ॥ उपदेशूनि उद्धरिले ॥३६॥
तू मायानियंता ह्रषीकेशी ॥ पूर्णब्रह्मानंद ज्ञानराशी ॥ तो तू मज शरण आलासी ॥ हेचि आश्चर्य वाटते ॥३७॥
तू सकळ देवांचा निर्मिता ॥ अज अजित कर्ता हर्ता ॥ त्या तुज देवकी माता वसुदेव पिता ॥ हेचि आश्चर्य वाटते ॥३८॥
तू निर्गुण निःसंग निर्विकारी ॥ सदा तृप्त बाह्यांतरी ॥ तो तू गोकुळी करिसी चोरी ॥ हेचि आश्चर्य वाटते ॥३९॥
तू ऊर्ध्वरेता ब्रह्मचारी ॥ महातापसी वंदिती शिरी ॥ तो तू रासमंडळी भोगिशी नारी ॥ हेचि आश्चर्य वाटते ॥४०॥
तू काळासी शासनकर्ता ॥ मायेने बागुल आला रे म्हणत ॥ भयभीत होसी अनंता ॥ हेचि आश्चर्य वाटते ॥४१॥
तुज जे अनन्यशरण ॥ त्यांचे संकट वारिसी तू भगवान ॥ तो तू यज्ञपत्‍न्यासी मागसी अन्न ॥ हेचि आश्चर्य वाटते ॥४२॥
तुवा त्रिविक्रमरूप धरिले ॥ पूर्वी बलिदर्पहरण केले ॥ त्या तुज मायेने पाळण्यांत निजविले ॥ हेचि आश्चर्य वाटते ॥४३॥
योगयाग जे साधित ॥ त्यांसी दर्शन देसी तू अनंत ॥ तो तू गोवळ्यांसवे खासी भात ॥ हेचि आश्चर्य वाटते ॥४४॥
मज द्यावयासी थोरपण ॥ आश्रमा आले शेष नारायण ॥ लोकसंग्रहाकारण ॥ गुरुभजन वाढवावया ॥४५॥
ऐका श्रोते हो सावधान ॥ गुरुभक्तांचे कैसे लक्षण ॥ परमात्मा आदिनारायण ॥ तोही शरण गुरूसी रिघे ॥४६॥

जे तनमनधनेसी शरण ॥ गुरुवचन ज्यांसी प्रमाण ॥ न पाहती गुरूचे दोषगुण ॥ हेचि लक्षणे शिष्याचे ॥४७॥
गुरु सांगती तेचि आचरती ॥ गुरुसमान आपण न म्हणती ॥ दिवसेंदिवस चढे भक्ती ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥४८॥
गुरु हा केवळ ईश्वर ॥ मजलागी धरिला अवतार ॥ ऐसा मनी दृढ निर्धार ॥ हेचि लक्षण शिष्यांचे ॥४९॥
मी एक जाणता सर्वज्ञ ॥ गुरुसन्निध न मिरवी योग्यपण ॥ घडोघडी आठवी गुरुचरण ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥५०॥
सकळ देवांहुनि आगळे ॥ गुरुस्वरूप जेणे निर्धारिले ॥ मन गुरुपदींच लंपट जाहले ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥५१॥
सारासारविचार ॥ गुरुमुखे ऐकिती निरंतर ॥ आवडे अद्वैंतशास्त्र की हरिचरित्र । हेचि लक्षण शिष्याचे ॥५२॥
गुरुवचनाकारणे सत्य ॥ प्राण वेचावया उदित ॥ तेथे धनाची कायसा मात ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥५३॥
जे जे दिसे चराचर ॥ ते ते गुरुरूप पाहे निर्धार ॥ गुरुवचनी नुपसे तिरस्कार ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥५४॥
गुरु सांगे जे हितगोष्टी ॥ ते सदा धरी ह्रदयसंपुटी ॥ प्रवृत्तिशास्त्रावरी नाही दृष्टी ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥५५॥
गुरुनामस्मरणाचा ध्वज ॥ अखंड उभारिला तेजःपुंज ॥ गुरुसेवा करिता नुपजे लाज ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥५६॥
अनुष्ठान गुरुमूर्तीचे ध्यान ॥ पूजेचे मूळ ते गुरुचरण ॥ गुरुनाममंत्र ते जपकारण ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥५७॥
गुरुतीर्थ करी प्राशन ॥ सदा गुरुगौरवगायन ॥ हरि गुरुरूप देखे समान ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥५८॥
माझे शरीर असो बहुकाळ ॥ मज गुरुसेवा घडो निर्मळ ॥ गुरुभेटीलागी उतावेळ ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥५९॥
गुरुनिंदा ऐकता जाण ॥ बोटे घालूनी बुजी कान ॥ पुन्हा न पाही त्याचे वदन ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥६०॥
जारणमारणअनुष्ठान ॥ वादविवाद पैशुन्य ॥ कुटिलता निंदा नावडे मनातून ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥६१॥
अद्‌भुत प्रज्ञा जवळी असे ॥ चातुर्यकला ह्रदयी वसे ॥ अंगी सद्भाव विशेष दिसे ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥६२॥
सर्वस्वेसी अतिउदार ॥ गुरुकार्यासी सदा सादर ॥ लौकिकावरी नाही भार ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥६३॥
जे देशी वसे गुरुनाथ ॥ तिकडून जरी आला मारुत ॥ त्यासी क्षेम द्यावया धावत ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥६४॥
सदा जपे सद्‌गुरुनाम ॥ तेणे वितळे क्रोध काम ॥ गेले लोभ मत्सर मोह भ्रम ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥६५॥
नाना मते कुमार्ग अनाचारी ॥ तेथे न बैसे क्षणभरी ॥ वेदाज्ञा वंदी जो शिरी ॥ हेचि लक्षण शिष्याचे ॥६६॥
गुरुशिष्यांचे लक्षण ॥ सांगितले बहु निवडून ॥ ही भूषणे लेइली संपूर्ण ॥ त्याचे दर्शन दुर्लभ ॥६७॥
ही चिन्हे अंगी नसती ॥ नसतेचि गुरुत्व भोगिती ॥ सदा अंतरी पापमती ॥ त्यांची संगति न धरावी ॥६८॥
अंगी नसे किंचित ज्ञान ॥ परसंगे दाविती डोलोन ॥ सरड तुकावी जैसी मान ॥ त्यांची संगति न धरावी ॥६९॥
संतमूर्ति सदा निंदी ॥ नसतेंचि शास्त्र प्रतिपादी ॥ कुमार्ग दावूनि भोळे भोंदी ॥ त्याची संगति न धरावी ॥७०॥
हरिहरचरित्रे पावन सर्वथा ॥ म्हणे हे व्यर्थ काय गाता ॥ मीच सर्वात म्हणे जाणता ॥ त्याची संगति न धरावी ॥७१॥
नावडे हरिकीर्तन कधी ॥ तीर्थक्षेत्रमहिमा उच्छेदी ॥ मज पूजा म्हणे सर्वांआधी ॥ त्याची संगति न धरावी ॥७२॥
माझे शिष्य व्हा म्हणवोनि ॥ भलत्यासी आणी ओढोनी ॥ नसतेचि मंत्र सांगे कर्णी ॥ त्याची संगति न धरावी ॥७३॥
मद्यपी जैसा बडबडत ॥ वाचाळ बळे भाविक गोवीत ॥ आपुले अंगी नाही प्रचीत ॥ त्याची संगति न धरावी ॥७४॥
शिष्यासी सांगे दटावून ॥ माझे करावे बरवे पूजन ॥ नाहीतरी तुम्हा शापीन ॥ त्याची संगति न धरावी ॥७५॥
म्हणे आम्ही ज्ञानी मुक्त ॥ जाहलो सकळ कर्मातीत ॥ वेदाविरुद्ध तेचि स्थापीत ॥ त्यांची संगति न धरावी ॥७६॥
नाही इंद्रियांसी कदा शांती ॥ जवळ काम क्रोध दुमदुमती ॥ तरलो म्हणोनी लोका सांगती ॥ त्यांची संगति न धरावी ॥७७॥
प्रत्यया न येता श्रीरंग ॥ लटकेचि दावी वरते सोंग ॥ त्याचा न तुटे भवरोग ॥ त्याची संगति न धरावी ॥७८॥
सर्पाच्या माथा मणि दिसत ॥ परी घेऊ जाता बहुत अनर्थ ॥ तैसा जो जाहला जरी विद्यावंत ॥ त्याची संगति न धरावी ॥७९॥
इतर संताची निंदा करी ॥ देखता दुःख उपजे अंतरी ॥ चढला अहंकृतीच्या गडावरी ॥ त्याची संगति न धरावी ॥८०॥
ज्ञानहीन गुरु त्यजिजे ॥ ऐसे गुरुगीतेचे वचन गाजे ॥ दयाहीन देश देखिजे ॥ तोही त्यजिजे सर्वथा ॥८१॥
स्नेहाविण बंधुवर्ग ॥ दुर्मुखी स्त्रियेचा करिजे त्यग ॥ तैसे जे दुष्ट दाविती कुमार्ग ॥ त्यांचाही त्याग करावा ॥८२॥
शिष्य आचरती अधर्म ॥ करिती व्यभिचारिक कर्म ॥ ज्यांसी नावरती क्रोध काम ॥ तेही शिष्य त्यजावे ॥८३॥
गुरु सांगे हितोपदेश ॥ तो ज्यांसी वाटे जैसे विष ॥ गुरुहून म्हणती आम्ही विशेष ॥ तेही शिष्य त्यजावे ॥८४॥
गुरुदेखता दाविती मर्यादा ॥ सांगे सदा जल्पती निंदा ॥ स्वामीसी प्रवर्तती जे वादा ॥ तेही शिष्य त्यजावे ॥८५॥
असो जैसा पुत्र भ्रष्टला ॥ तो सर्वी जैसा बहिष्कारिला ॥ तैसा तो शिष्य आपुला ॥ न म्हणावा कदाही ॥८६॥
म्हणोनि सद्‍गुरु एक सांदीपन ॥ शिष्य ते शेषनारायण ॥ जरी परीस लोह मिळती पूर्ण ॥ तरीच सुवर्ण होय तेथे ॥८७॥
असो ज्याचे श्वासी जन्मले वेद ॥ त्यासी गुरूने काय करावा बोध ॥ परी लोकसंग्रहार्थ गोविंद ॥ दावी विशद गुरुसेवा ॥८८॥
चौसष्ट दिवसपर्यंत ॥ गुरुगृही राहिला रमाकांत ॥ चौसष्ट कला समस्त ॥ अभ्यासिल्या श्रीरंगे ॥८९॥
चौदा विद्या चौसष्ट कळा ॥ सकळ अभ्यासीत मेघसांवळा ॥ जैसा करतळींचा आवळा ॥ तैशा विद्या आकळीत ॥९०॥
परी सर्वात आत्मज्ञान ॥ त्याविण सकळ कळा शून्य ॥ ते आत्मकळा सांदीपन ॥ श्रीकृष्णासी उपदेशी ॥९१॥
जो साधनचतुष्ट्यसंयुक्त ॥ अनुतापी जो शिष्य विरक्त ॥ तेथे ज्ञान सद्‌गुरुनाथ ॥ सर्व ठेवी आपुले ॥९२॥
भंगल्या घटांत जीवन ॥ कायसे व्यर्थचि घालून ॥ जैसी सुंदर राजकन्या नेऊन ॥ षंढ़ाप्रति दिधली ॥९३॥
म्हणोनि पूर्ण पात्र जगज्जीवन ॥ तो त्रिभुवनाचे सांठवण ॥ त्यासी उपदेशी सांदीपन ॥ निजज्ञान ऐका ते ॥९४॥
तिघे समोर बैसवून ॥ सांदीपन वर्षे कृपाघन ॥ म्हणे सर्वद्रष्टा तू श्रीकृष्ण ॥ दुजेपण नाही तुज ॥९५॥
तू अज अव्यय निर्मळ ॥ तुझिया स्वरूपा नाही चळ ॥ जगडंबर पसारा सकळ ॥ अविद्यामय लटकाचि ॥९६॥
गुरूसी म्हणे श्रीकृष्ण ॥ स्वरूपी स्फुरण व्हावया काय कारण ॥ वस्तु निर्विकार निर्गुण ॥ तेथे त्रिगुण का जाहले ॥९७॥
ऐकोनि श्रीकृष्णाचे बोल ॥ ऋषीस येती सुखाचे डोल ॥ ऐका ते निरूपण रसाळ ॥ जे अधिकारी ज्ञानाचे ॥९८॥
ऋषि म्हणे हरि ऐक सावधान ॥ तुझे तुजचि सांगतो ज्ञान ॥ जैसे पयोब्धीचे क्षीर घेऊन ॥ त्यासीच नैवेद्य दाविजे ॥९९॥
तुवा पुसिले स्फुरण कैसे ॥ तरी स्वसुखी असता परमपुरुषे ॥ अहं ब्रह्मास्मि ध्वनि विशेशे ॥ उठती झाली स्वरूपी ॥१००॥
जैसी सागरी उठे लहरी ॥ तैसी ध्वनि उठली चिदंबरी ॥ का पहुडला सुखसेजेवरी ॥ तो जागा होय स्वइच्छे ॥१॥
मुळी उठली जे ध्वनी ॥ परमपुरुषापासूनी ॥ प्रकृति म्हणती तिजलागूनी ॥ आदिजननी ज्ञानकळा ॥२॥
जैसा दीप आणि ज्योती ॥ की शातकुंभ आणि कांती ॥ की रत्‍न आणि कळा निश्चिती ॥ अभेदस्थिति न मोडे ॥३॥
की तरंग आणि नीर ॥ की तंतु आणि वस्त्र ॥ की घातु आणि पात्र ॥ लोह आनि सह्स्त्र अभेद की ॥४॥
गूळ आणि गोडी अभेद ॥ की वाद्य आणि नाद ॥ की ओंकार आनि ध्वनि विशद ॥ एकरूपे वर्तती ॥५॥
तैसी प्रकृति पुरुष निर्धारी ॥ अभेदरूप निर्विकारी ॥ तिचे पोटी इच्छाशक्ति सुंदरी ॥ जाहली गुणक्षोभिणी ते ॥६॥
इच्छादेवी कर्णकुमारी ॥ पुरुषसत्ते जाहली गरोदरी ॥ सृष्टिकरावी अंतरी ॥ अहंकृति धरिली तिणे ॥७॥
तीन्ही देव त्रिविध अहंकार ॥ तिजपासोनि जाहले साचार ॥ त्रिशक्तिस्वरूपे चतुर ॥ तेचि जाहली ती ठायी ॥८॥
सत्त्वगुणे ज्ञानशक्ति जाहली ॥ रजोगुणे क्रियाशक्ति विरूढली ॥ तमोगुणे द्रव्यशक्ति बोलिली ॥ तीन्ही नटली स्वरूपे ते ॥९॥
द्रव्यशक्तिआधारे तमोगुण ॥ पंच विषय निर्मिले जाण ॥ शब्द स्पर्श रूप रसगंध गुण ॥ पंचतन्मात्रा याच पै ॥११०॥
क्रियाशक्तीच्या सहवासेकरून ॥ रजोगुण व्याला पंचके तीन ॥ ज्ञानेंद्रियपंचक पहिले पूर्ण ॥ कर्मेंद्रियपंचक दूसरे ॥११॥
प्राणपंचक तीसरे ॥ आता सत्त्वे ज्ञानशक्तिआधारे ॥ अंतःकरणपंचक एकसरे ॥ ज्ञानमय ओतिले ॥१२॥
ऐसी पंच पंचके विशेषे ॥ ती मिळाली परस्परानुप्रवेशे ॥ मग कर्दम करून परमपुरुषे दोन विभाग पै केले ॥१३॥
उत्तम भाग तो हिरण्यगर्भ केवळ ॥ असार भाग विराट् ढिसाळ ॥ पंचभूतात्मक निखिल ॥ पंडब्रह्मांड रचियेले ॥१४॥
जैसी पार्‍याची कोटी फुटली ॥ तेथे कोट्यवधि रवाळ जाहली ॥ की अग्नि स्फुलिंगकल्लोळी ॥ बहुत जैसा पसरला ॥१५॥
की आकाशी मेघ एक धार सोडी ॥ त्याचे बिंदु होती लक्ष कोडी ॥ अहंध्वनी सरिसे परवडी ॥ जीव उठिले अपार ॥१६॥
जीव शिव हे दोन्ही पक्षी ॥ बैसले या प्रपंचवृक्षी ॥ शिव पूर्णज्ञानी सर्वसाक्षी ॥ जीव लक्षी विषयाते ॥१७॥
तेणे जीवासी जाहला भ्रम ॥ विसरला आपुले निजधाम ॥ चौर्‍यायशी लक्ष योनिग्राम ॥ हिंडता कष्टी होतसे ॥१८॥
त्या जीवाची करावया सोडवण ॥ श्रीकृष्ण तू झालासी सगुण ॥ तुझ्या कृपावलोकनेकरून ॥ जीव सकळ उद्धरती ॥१९॥
तू सर्वांतीत सर्वश्रेष्ठ ॥ तुजहूनि कोणी नाही वरिष्ठ ॥ तुझ्या मायेचा खेळ उत्कृष्ट ॥ हा जगडंबरपसारा ॥१२०॥
स्थूळ लिंग कारण महाकारण ॥ विराट् हिरण्यगर्भ चालक पूर्ण ॥ महत्तत्त्व मायेहूनि भिन्न ॥ स्वरूप निर्वाण हरि तुझे ॥२१॥
जागृति स्वप्न सुषुप्ति तुर्या ॥ सृष्टिस्थितिप्रलयसर्वसाक्षिणी माया ॥ याहूनि स्वरूप तुझे यादवराया ॥ वेगळेचि जाण पां ॥२२॥
विश्व तैजस प्राज्ञ प्रत्यगात्मा ॥ ब्रह्मा विष्णु रुद्र परमात्मा ॥ याहूनि वेगळा तू आत्मारामा ॥ यादवकुळटिळका ॥२३॥
नेत्रकंठह्रदयमूर्ध्नि ॥ सूर्य ज्योतिर्लोकआदिकरूनी ॥ महर्लोक ब्रह्मस्थानी ॥ यांसी चक्रपाणी वेगळा तू ॥२४॥
अकार उकार मकार ॥ तीन्ही मिळोनी पूर्ण ओंकार ॥ त्याहून स्वरूप तुझे निर्विकार ॥ पूतनापाणशोषका ॥२५॥
रज सत्त्व तमोगुण ॥ चौथा शुद्ध सत्व निरसोन ॥ तू सच्चिदानंद निर्वाण ॥ कंसांतका श्रीरंगा ॥२६॥
वैखरी मध्यमा पश्यंती परा ॥ चहू वाचातीत क्षराक्षरपरा ॥ तो तू परात्परसोयरा ॥ कालियामर्दना श्रीकृष्णा ॥२७॥
जारज अंडज उद्भिज्ज ॥ चौथी खाणी नांव स्वेदज ॥ त्याहूनि वेगळा तू तेजःपुंज ॥ गोपीमानसराजहंसा ॥२८॥
ऋग्वेद यजुर्वेद सामवेद ॥ चौथा अथर्वण प्रसिद्ध ॥ त्यांहुनि वेगळा तू ब्रह्मानंद ॥ वृंदावनविलासिया ॥२९॥
स्थूळ प्रविविक्त स्वरूपभाव ॥ स्वरूपानंदादि भोग सर्व ॥ त्याहूनि वेगळा तू स्वयमेव ॥ गोवर्धनगिरिधरा ॥१३०॥
सलोकता समीपता ॥ सरूपता सगुणसायुज्यता ॥ त्यांहूनि वेगळा तू तत्त्वतां ॥ अघबकनाशका गोपाळा ॥३१॥
विजातिस्वजातिस्वगतभेद ॥ त्यांहूनि वेगळा तू जगदंकुरकंद ॥ अज अजित तू शुद्धबुद्ध ॥ राधिकामानसमोहन ॥३२॥
जहल्लक्षण अजहल्लक्षण ॥ तिसरे जहदजहल्लक्षण ॥ त्यांहूनि स्वरूप तू निर्वाण ॥ क्षीरसागरविहारिया ॥३३॥
द्वैत अद्वैत महाद्वैत ॥ भू नीर अनळ अनिळ नभातीत ॥ तोचि पूर्णब्रह्म शाश्वत ॥ कमलोद्वभजनक तू ॥३४॥
तू पंचविषयांवेगळा ॥ गंधविषय उर्वीपासून जाहला ॥ याहूनि तू निराळा ॥ इंदिरावर श्रीहरि ॥३५॥
रसविषय आपापासूनी ॥ रूपविषय तेजस्थानी ॥ त्याहूनि वेगळा तू मोक्षदानी ॥ वैकुंठपुरनिवासिया ॥३६॥
स्पर्शविषय समीरी ॥ शब्दविषय जाहला पुष्करी ॥ याहूनि वेगळा तू निर्विकारी ॥ गोपीवसनहारका ॥३७॥
अन्नमय प्राणमय मनोमय ॥ विज्ञानमय आनंदमय ॥ पंचकोशाहूनि तू अव्यय ॥ जगद्वंद्या सर्वेषा ॥३८॥
अन्नापासून स्थूळदेह ॥ तो कोश जाण अन्नमय ॥ याहूनि वेगळा तू निश्चिय ॥ अजास्यजनकप्रियकरा ॥३९॥
प्राण आणि अपान ॥ व्यान समान उदान ॥ हा प्राणमय कोश नव्हेसी तू पूर्ण ॥ मधुमुरनरकनाशना ॥१४०॥
वाचा पाणि पाद शिश्न गुद ॥ मनसहित मनोमयकोश प्रसिद्ध ॥ याहूनि वेगळा तू पूर्णानंद ॥ गोपीकुचकुंकुमांगमर्दना ॥४१॥
श्रोत्र त्वचा चक्षु जिव्हा घ्राण ॥ बुद्धिसहित विज्ञानमयकोश जाण ॥ यांहूनि वेगळा तू नारायण ॥ श्रीकुचदुर्गविहारा ॥४२॥
सर्वांचे जे का कारण ॥ अविद्याचातुर्यविअज्ञान ॥ हा आनंदमय कोश तू यासी भिन्न ॥ गोरसचोरा गोपति ॥४३॥
त्याग अत्याग त्यागात्याग ॥ त्यांहून परता तू सारभाग ॥ निर्विकार तू अज अव्यंग ॥ मुरलीधरा मनमोहना ॥४४॥
साकार साभास आभास ॥ चौथे जाणिजे निराभास ॥ याहूनि पर तू परात्पर हंस ॥ तृणावर्तप्राणहरणा ॥४५॥
अविद्यामय चारी प्रलय ॥ पांचवा केवळ ज्ञानमय ॥ यांहुनि वेगळा तू अद्वय ॥ गोपीनयनाजदिनेशा ॥४६॥
पिंडीच नित्य प्रळय ते निद्रा ॥ मरणासम ते अवधारा ॥ निद्रेविरहित तू यादवेंद्रा ॥ समरधीरा केशवा ॥४७॥
महाप्रळय ते मरण ॥ स्थूळदेह जाय नासोन ॥ तू षड्‌विकाररहित पूर्ण ॥ जन्ममरणमोचका ॥४८॥
अस्ति जायते वर्धते ॥ विपरिणमते अपक्षीयते ॥ हे दामोदरा यादवपते ॥ याहूनि परते स्वरूप तुजे ॥४९॥
विनश्यति विकार सहावा ॥ षड्‌विकाररहित तू कमलाधवा ॥ जगद्‌व्यापका तू आदि सर्वा ॥ मायाचक्रचाळका ॥१५०॥
असो ब्रह्मांडीचा नित्य प्रळय पाहे ॥ चारी युगे सहस्त्र वेळा जाय ॥ तो एक दिन ब्रह्मयाचा होय ॥ दानवशिक्षाकारणा ॥५१॥
याचप्रमाणे रात्रि निद्रा ॥ परमेष्ठी करी अवधारा ॥ तो सृष्टि बुडे एकसरा ॥ ऐक उदारा श्रीपति ॥५२॥
बत्तीस लक्ष गावे चढे पाणी ॥ इतुके ब्रह्मांड जाय बुडोनि ॥ सप्त चिरंजीव शशितरणी ॥ जाती लोपोनि सर्वेशा ॥५३॥
मागुती ब्रह्मा जागा होत ॥ यथापूर्वमकल्पयत ॥ पुन्हा तैसेच रची निश्चित ॥ तुझा सुत परमात्मया ॥५४॥
हा ब्रह्मांडींचा नित्यप्रळय जाण ॥ ऐक महाप्रळयाची खूण ॥ येथे ब्रह्मादिका संहरण ॥ होय ऐक श्रीकरधरा ॥५५॥
आधी अनावृष्टि शतसंवत्सर ॥ तेणे होईल जीवसंहार ॥ द्वादशार्क निरंतर ॥ तपती तेव्हा शकटांतका ॥५६॥
सप्त सागर शोषूनि वडवानळ ॥ जाळील सर्व उर्वीमंडळ ॥ सप्त पाताळे जळतील ॥ शेषमुखाग्नीने सर्वेशा ॥५७॥
मग वारणशुंडेऐसी धार ॥ मेघ वर्षतील शतसंवत्सर ॥ पृथ्वीची राखाडी समग्र ॥ विरेल प्रलयी यादवेंद्रा ॥५८॥
त्या जळासी तेज गिळील ॥ तेजासी प्रभंजन प्राशील ॥ त्या समीरासी निराळ ॥ क्षणे ग्रासील पद्यनाभा ॥५९॥
नभासी ग्रासील तमोगुण ॥ तम होय रजी लीन ॥ रज जाय सत्त्वी मिळोन ॥ कमलपत्राक्षा मुरारे ॥१६०॥
सत्व सामावे महत्तत्त्वांत ॥ तेही हरपे मूळमायेत ॥ मूळमाया पुरुषांत मिळत ॥ वेदवंद्या माधवा ॥६१॥
पुरुष तोचि ओंकार ॥ माया तेचि ध्वनि निर्धार ॥ हे स्वरूपी लीन होती साचार ॥ तेंचि निर्विकारस्वरूप तू ॥६२॥
वैकुंठ कैलास क्षीरसागर ॥ विरोनि जाहले निर्विकार ॥ ते स्वरूप हरि तू साचार ॥ आता पुरे काय पूससी ॥६३॥
ऐसे सांगता सांदीपन ॥ समाधिस्थ जाहला जगज्जीवन ॥ ब्रह्मानंदसागरी लीन ॥ ऋषीही जाहला तेधवा ॥६४॥
राहिले गुरुशिष्यगण ॥ राहिले वेदांतनिरूपण ॥ स्वरूपार्णवी निमग्न ॥ अवघे जाहले एकदांचि ॥६५॥
निरसोनि सकळ आधि ॥ लागली केवळ अक्षय समाधि ॥ हरपली मन चित्त बुद्धि ॥ सर्व उपाध विराली ॥६६॥
स्वानंदलहरी जिरवून ॥ सावध जाहला सांदीपन ॥ म्हणे हे कृष्ण वसुदेवनंदन ॥ समाधि ग्रासोनि सावध होई ॥६७॥
राजीववत्‍ नेत्र चांगले ॥ हरीने तेव्हा उघडिले ॥ अष्टभाव अंगी दाटले ॥ वेदांसी न कळे सौख्य जे का ॥६८॥
मग उठोनि पूतनाप्राणहरण ॥ ऋषीसी साष्टांग केले नमन ॥ ह्रदयी दृढ धरी सांदीपन ॥ मनमोहनासी तेधवा ॥६९॥
सकळ विद्यांमाजी मुकुटमणी ॥ ते हे अध्यात्मविद्या रत्‍नखाणी ॥ हे ब्रह्मविद्या नेणती ते प्राणी ॥ नाना योनी भोगिती ॥१७०॥
आत्मविद्या नेणती गूढ ॥ नरक भोगिती अनेक मूढ ॥ नाना शास्त्रांचे काबाड ॥ काय व्यर्थ करूनिया ॥७१॥
जरी केली नाना तीर्थे ॥ भस्म लाविले शरीराते ॥ काय करूनि तपाते ॥ आत्मप्राप्ति नाही जो ॥७२॥
केले जरी कोटि यज्ञ ॥ मेरूइतके सुवर्णदान ॥ तरी आत्मप्राप्तीवांचून ॥ प्राणी न तरती सर्वथा ॥७३॥
तेणे केले देहदंडन ॥ पुराणपठण अथवा गायन ॥ काय जटाभार राखोन ॥ आत्मप्राप्तीवांचूनि ॥७४॥
असो संपूर्ण ब्रह्मविद्या ॥ सांदीपन देत जगद्वंद्या ॥ ज्याचे नाम घेता सकळ अविद्या ॥ तुटोनि जाती क्षणमात्रे ॥७५॥
यावरी स्त्रियेसी सांदीपन ॥ सांगे एकांती जाऊन ॥ घरा आले शेषनारायण ॥ यांसी सेवाकारण सांगू नको ॥७६॥
आमुचे पूर्वपुण्य समर्थ ॥ घरा आला रमानाथ ॥ हा त्रिभुवननायक समर्थ ॥ यासी कार्य सांगू नको ॥७७॥
एके दिवशी सांदीपन ॥ करावया गेला अनुष्ठान ॥ मागे आश्रमी शेषनारायण ॥ सुदामासहित बैसले ॥७८॥
तो घरात गुरुपत्‍नी बोलत ॥ सप्तदिन पर्जन्य वर्षत ॥ काष्ठे नाहीत घरात ॥ कैसे आता करावे ॥७९॥
कानी ऐकतांचि ऐसे वचन ॥ तात्काळ उठिले तिघेजण ॥ शास्त्रपुस्तके ठेविली बांधोन ॥ अरण्याप्रति चालिले ॥१८०॥
शुष्क काष्ठे मोडूनी ॥ मोळ्या बांधोनि तिघांजणी ॥ आश्रमा परतले तेचि क्षणी ॥ तो पर्जन्य पडिला असंभाव्य ॥८१॥
चहूंकडून दाटलेपूर ॥ वोहळ गंगा भरल्या समग्र ॥ तिघे मस्तकी घेऊनि काष्ठभार ॥ तैसेचि येती त्वरेने ॥८२॥
सांदीपन आला आश्रमासि ॥ तो न दिसती रामह्रषीकेशी ॥ मग पुसे स्वस्त्रियेसी ॥ कोठे गेले रामकृष्ण ॥८३॥
की तुवा काही सांगितले कारण ॥ तो ते ऋषिपत्‍नी बोले वचन ॥ गृहांत काष्ठे नाहीत म्हणोन ॥ मी बोलिले स्वभावेंचि ॥८४॥
ऋषि म्हणे याचि कार्याते ॥ उठोनि गेले अरण्यपंथे ॥ अहा मूर्खे वैकुंठपतीते ॥ काय कार्य सांगितले ॥८५॥
परम नष्टा तुम्ही स्त्रिया ॥ महा अशौचा निर्दया ॥ वना धाडिले यादवराया ॥ अनर्थ थोर केला हो ॥८६॥
महानिर्दय स्त्रियांची जाती ॥ कपटनाटकी असत्य बोलती ॥ कार्याकार्य नोळखती ॥ अहंमती भुलोनिया ॥८७॥
अहा मूर्खे काय केले ॥ शेषनारायणा वना धाडिले ॥ बोलता ऋषीच्या डोळा अश्रू आले ॥ कंठ दाटला सद्गदित ॥८८॥
अरण्यपंथे ऋषि जात ॥ अष्टभावे सद्गदित ॥ नाम घेऊनि हाका फोडीत ॥ करुणा भरित ह्रदय जाहले ॥८९॥
हे रामा हे कृष्णा ॥ हे मुरहरे हे जनार्दना ॥ हे कंसांतका मधुसूदना ॥ कालियामर्दना कैटभारि ॥१९०॥
हे भक्तजनमानसराजहंसा ॥ हे कृष्णा अविद्याविपिनहुताशा ॥ हे वैकुंठपते रमाविलासा ॥ कोणे वनी पाहू तूते ॥९१॥
अहा कमलपत्राक्षा श्रीरंगा ॥ मनमोहना कोमलांगा ॥ पुराणपुरुषा मम ह्रत्पद्मभृंगा ॥ कोणे वनी पाहू तूते ॥९२॥
तो वर्षत घोर घन ॥ दुरूनि येता देखिला जगज्जीवन ॥ सवे सुदामदेव संकर्षण ॥ काष्ठे घेऊनि येती तिघे ॥९३॥
जैसी धेनु धावे वत्स देखोन ॥ तैसा धावला सांदीपन ॥ हरीच्या कंठी मिठी घालोन ॥ स्फुंदस्फुंदोनि रडतसे ॥९४॥
कृष्णा तुज पूजिती योगीश्वर ॥ आम्ही माथा दिधले काष्ठभार ॥ तैसेचि आश्रमा आले सत्वर ॥ उतरती भार काष्ठांचे ॥९५॥
तो ऋषिपत्‍नी बाहेर धावत ॥ हरीच्या कंठी मिठी घालीत ॥ स्फुंदस्फुंदोनि रडत ॥ म्हणे अन्याय केला म्यां ॥९६॥
अहा वत्सा माझिया श्रीकृष्णा ॥ कोमलगाता शतपत्रनयना ॥ म्यां न सांगता पीतवसना ॥ का तू गेलासी वनाते ॥९७॥
श्रीकृष्ण म्हणे ऐक माते ॥ आम्ही सेवा करावी भावार्थे ॥ आम्हांसी थोर गुरुदास्यापरते ॥ आणिक काही नावडे ॥९८॥
ज्यासी गुरुसेवा नावडे यथार्थ ॥ काय जाळावा त्याचा परमार्थ ॥ गुरुसेवेविण विद्या समस्त ॥ अविद्या होती जाण पां ॥९९॥
जो कंटाळे गुरुसेवेसी ॥ किडे पडले त्याच्या ज्ञानासी ॥ जो स्वामीसी आपुल्या द्वेषी ॥ तो महानरकासी जाईल ॥२००॥
तो साही शास्त्रे आला पढोन ॥ तेणे केले दान तप कीर्तन ॥ त्यासी देव जरी आले शरण ॥ न करिता गुरुभजन तरेना ॥१॥
काय कोरडा करूनि जप ॥ व्यर्थ ध्यान खटाटोप ॥ काय जाळावा त्याचा प्रताप ॥ गुरुस्वरूप नाठवी जो ॥२॥
सद्‌गुरूंचे स्मरण न करी ॥ नाठवी गुरुमुर्ति अंतरी ॥ तो बुडाला अघोरी ॥ चंद्रार्कवरी दुरात्मा ॥३॥
सद्‌गुरूंचे नाम सांगता ॥ लाज येत ज्याच्या चित्ता ॥ त्या चांडालाचे मुख देखता सचैल स्नान करावे ॥४॥
गुरुचरणी मन न ठेविता ॥ व्यर्थ काय चाटावी कविता ॥ तो ज्ञान सांगे ते तत्त्वता ॥ मद्यपियाचे भाषण ॥५॥
असो कृष्णे गुरूचे गृही ॥ अपार संपत्ति भरिली ते समयी ॥ जे शक्रांचे येथे वस्तु नाही ॥ ते ते आणूनि पुरवीतसे ॥६॥
वस्त्रे आभरणे धनाच्या राशी ॥ श्रीकृष्ण देत गुरुपत्‍नीसी ॥ चौसष्ट दिवस गुरुगृहवासी ॥ शेष श्रीहरि जाहले ॥७॥
मग जोडोनि दोनी कर ॥ उभे राहिले गुरुसमोर ॥ सद्गद होवोनि अंतर ॥ सांदीपनीसी बोलती ॥८॥
काही मागा जी गुरुदक्षिणा ॥ ऐसे बोले वैकुंठराणा ॥ सांदीपनी बोले जगद्‌भूषणा ॥ काही वासना नसेचि ॥९॥
तू आम्हांसी गुरुदक्षिणा देऊनी ॥ जाऊ पाहसी चक्रपाणी ॥ तुज सोडून मन ठेवील जो धनी ॥ तोचि अभागी जाणिजे ॥२१०॥
सोडूनिया तुझे ध्यान ॥ क्षुद्र देवतांचे करी भजन ॥ तुझे नामी विन्मुख पूर्ण ॥ तोचि अभागी जाणिजे ॥११॥
शुभदायक तुझे जन्मकर्म ॥ जो सर्वथा न आयकेचि अधम ॥ तुज टाकूनि इच्छी धनकाम ॥ तोचि अभागी जाणिजे ॥१२॥
जगद्वंद्या तुझे विलोकिता मुख ॥ हारपे अपार जन्मींचे दुःख ॥ तुज टाकूनि इच्छी स्वर्गसुख ॥ तोचि अभागी जाणिजे ॥१३॥
तू परम पुरुष निर्गुण ॥ भक्तालागी जाहलासी सगुण ॥ तुज टाकूनि करी आणिकांचे ध्यान ॥ तोचि अभागी जाणिजे ॥१४॥
असो गुरुपत्‍नी खेद करी ॥ कृष्णा तू आमचा पूर्ण कैवारी ॥ माझा पुत्र बुडाला सागरी ॥ तो आणून देई दक्षिणा ॥१५॥
तेवढाच पुत्र होता जाण ॥ पुढे नाहींच मग संतान ॥ हरि पुत्राविण शून्य सदन ॥ देई आणून तेवढा ॥१६॥
अंधार पडला आमुचे कुळी ॥ हरि तेवढा दीप उजळी ॥ सांदीपन म्हणे वनमाळी ॥ करी आज्ञा येवढीच ॥१७॥
हाती धरूनि सांदीपना ॥ समुद्रतीरी आला वैकुंठराणा ॥ तो सागर येऊनि लागला चरणा ॥ काय ती आज्ञा मज सांगा ॥१८॥
हरि म्हणे गुरुसुत देई वहिला ॥ तिर्मिगिल मत्स्य बोलविला ॥ तो म्हणे पांचजन्यदैत्ये भक्षिला ॥ त्यासी पुसे श्रीहरि ॥१९॥
मग समुद्रांत रिघोन ॥ हरीने शोधिला पांचजन्य ॥ तयासी युद्ध करून ॥ शिर त्याचे छेदिले ॥२२०॥
पोट तयाचे विदारीत ॥ तो आंत नाही गुरुसुत ॥ मग म्हणे हा मारिला व्यर्थ ॥ वर मागत पांचजन्य ॥२१॥
हरि इतुकाच देई वर ॥ तू करी धर माझे कलेवर ॥ मजविण जे तुजवरी घालिती नीर ॥ त्यांचे पूजन व्यर्थ व्हावे ॥२२॥
हरि म्हणे वर दिधला ॥ मग तो पांचजन्य हाती घेतला ॥ पुढे मृत्युपुरीस हरि गेला ॥ गुरुपुत्राचियाकारणे ॥२३॥
सूर्यसुते हरीची पूजा करून ॥ उभा ठाकला कर जोडून ॥ हरि म्हणे गुरुसुत आणून ॥ देई सत्वर आतांचि ॥२४॥
मग त्याचे आतिवाहिक देह होते ॥ लिंगदेह म्हणती त्यांते ॥ यमें शोधूनि निजहस्ते ॥ हरीपासी आणिले ॥२५॥
हरीने इच्छामात्रेकरूनी ॥ दिव्य देह निर्मिला तेचि क्षणी ॥ गुरुपुत्र हाती धरूनी ॥ गुरुआश्रमा पातला ॥२६॥
संतोशला सांदीपन ॥ कृष्णासी दिधले आलिंगन ॥ गुरुकांता करी लिंबलोण ॥ कृष्णावरूनि तेधवा ॥२७॥
म्हणे हरि तुजवरूनी ॥ मी जाईन ओवाळूनी ॥ अद्‌भुत केली तुवा करणी ॥ ब्रह्मादिका अगम्य ॥२८॥
असो आज्ञा घेऊनि गुरुपासी ॥ श्रीकृष्ण आले मथुरेसी ॥ आता उद्धव जाईल गोकुळासी ॥ गोपिकांसी बोधावया ॥२९॥
हा अध्याय जो विसावा ॥ तो केवळ संतांचा प्राणविसांवा ॥ अर्थ घेता जो विसावा ॥ मंत्र ह्रदयी ठसावे ॥२३०॥
हरिविजयग्रंथ वैरागर ॥ त्यांत विसावा हा हिरा थोर ॥ प्रकाशमय निर्विकार ॥ जोहरी याचे निजभक्त ॥३१॥
ऐसा हा विसावा हिरा ॥ ह्रदयपदकी जडावा बरा ॥ जन्ममरण येरझारा ॥ तेणे तुमच्या चुकतील ॥३२॥
का घेता जन्ममरणाच्या धांवा ॥ या विसाव्यांत घ्या विसावा ॥ पूर्ण करवील मनोभावा ॥ आपण श्रीहरि येऊनि ॥३३॥
जे करिती सद्‌गुरुसेवा ॥ त्यांच्या हाता चढे हा विसावा ॥ या विसाव्याचा अर्थ घ्यावा ॥ सर्व कार्ये टाकूनिया ॥३४॥
नाना विसावा हाचि शेष ॥ यावरी पहुडला रमाविलास ॥ जिंहीं सांडिले आशापाश ॥ तेचि विसाव्या झोंबती ॥३५॥
की विसावा हे पंढरीनगर ॥ येथे विसांवला रुक्मिणीवर ॥ भाव पुंडलिकासमोर ॥ उभा तिष्ठत सर्वदा ॥३६॥
जैसी भारतामाजी गीता थोर ॥ तैसा हरिविजयी विसावा सार ॥ की नक्षत्रामाजी रोहिणीवर ॥ तैसा साचार विसावा ॥३७॥
की रसांमाजी थोर अमृत ॥ तैसा विसावा सुरस बहुत ॥ की त्रिदशांमाजी शचीनाथ ॥ विसावा सत्य तैसाचि हा ॥३८॥
की भोगियांमाजी दशशतवक्त्र ॥ की नवग्रहांमाजी दशशतकर ॥ तैसा विसावा सुंदर ॥ हरिविजयामाजी पै ॥३९॥
जे प्रवृत्तिशास्त्रे ऐकता ॥ भागले बहुत ग्रंत वाचिता ॥ ते विसाव्यांत तत्त्वतां ॥ विसांवती हे साच ॥२४०॥
ब्रह्मानंदा यादवेंद्रा ॥ जगद्‌व्यापका श्रीकरधरा ॥ हाचि वर देई सत्वरा ॥ विसावा अंतरामाजी भरो ॥४१॥
इति श्रीहरीविजयग्रंथ ॥ संमत हरिवंशभागवत ॥ श्रोते चतुर पंडित परिसोत ॥ विंशतितमाध्याय गोड हा ॥२४२॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ अध्याय ॥२०॥२४२॥