RamVijay Adhyay - 32

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥

भक्तवल्लभ त्रिभुवनेश्वर ॥ सुवेळाचळीं रणरंगधीर ॥ जैसा निरभ्र नभीं पूर्णचंद्र ॥ तैसा रघुवीर शोभतसे ॥१॥
रावणासी कळला समाचार ॥ करूनि अहिमहींचा संहार ॥ सुवेळेसी आला रघुवीर ॥ गर्जती वानर जयजयकारें ॥२॥
रावण परम चिंताक्रांत ॥ हृदयीं आठवला इंद्रजित ॥ तळमळ वाटे मनांत ॥ म्हणे काय व्यर्थ वांचोनि ॥३॥
दीपेंविण जैसें सदन ॥ कीं नासिकाविण वदन ॥ कीं बुबुळाविण नयन ॥ व्यर्थ जैसे न शोभती ॥४॥
इंद्रजिताविण लंका ॥ तैसी शून्य दिसे देखा ॥ ऐसें बोलतां राक्षसनायका ॥ आवेश बहुत चढियेला ॥५॥
म्हणे लंकेमाजी दळ ॥ अवघें सिद्ध करा सकळ ॥ ऐसी आज्ञा होतां प्रबळ ॥ रणतुरें वाजों लागली ॥६॥
सवें निघाले उरले प्रधान ॥ जैसा भगणीं वेष्टिला रोहिणीरमण ॥ चतुरंगदळेंसी रावण ॥ लंकेबाहेर निघाला ॥७॥
पादातिदळ अश्व रथ ॥ यांचें कोण करील गणित ॥ पर्वतासमान गज अद्भुत ॥ कोट्यानुकोटी चालिले ॥८॥
सहस्र सूर्यांचे तेज लोपत ॥ तैसा रावणाचा मुख्य रथ ॥ त्यावरी शस्त्रास्त्रमंडित ॥ लंकानाथ बैसला ॥९॥
रणासी आला दशकंधर ॥ देखतां क्रोधावले वानर ॥ घेऊन शिळा तरुवर ॥ हांका देत धांविन्नले ॥१०॥
रावणें चापासि लावूनियां गुण ॥ करिता जाहला घोर संधान ॥ वानरीं अरिसैन्यावरी पर्जन्य ॥ पर्वतांचा पाडिला ॥११॥
असंख्यात सोडिले बाण ॥ तितुकेही पर्वत फोडून ॥ यवपिष्टवत करून ॥ सैन्याबाहेर पाडिले ॥१२॥
चपळेहून बाण तीक्ष्ण ॥ दशमुखें सोडिले दारुण ॥ सोडोनि संग्रामाचें ठाण ॥ वानरगण माघारले ॥१३॥
ऐसें देखोनि रणरंगधीर ॥ अयोध्यानाथ प्रचंड वीर ॥ कोदंड चढवून सत्वर ॥ लाविला शर ते काळीं ॥१४॥
अग्नीसीं झगटला कर्पूर ॥ मग उगा न राहे वैश्वानर ॥ वृषभ येता व्याघ्र ॥ सहसा स्थिर न राहे ॥१५॥
तैसा प्रतापार्क रघुनंदन ॥ विषकंठवंद्य जगन्मोहन ॥ दशकंठासी लक्षून ॥ सोडिले बाण ते काळीं ॥१६॥
असंभाव्य रामाचे बाण ॥ सुटले अमोघ चापापासून ॥ जैसे चतुराचे मुखांतून ॥ अपार शब्द निघती पैं ॥१७॥
कीं मेघाहून अवधारा ॥ अपार पडती तोयधारा ॥ किंवा ओंकारापासूनि अपारा ॥ ध्वनि जैसे उमटती ॥१८॥
कीं मूळमायेपासूनि एकसरें ॥ असंख्य जीवसृष्टि उभारे ॥ तैसें एका बाणापासूनि त्वरें ॥ असंख्य शर निघती पैं ॥१९॥
सुटतां अद्भुत प्रभंजन ॥ जलदजाल जाय वितळोन ॥ तैसे राक्षस छिन्नभिन्न ॥ बहुत जाहले ते काळीं ॥२०॥
ऐसें देखतां दशकंधरें ॥ प्रेरिलीं तेव्हां असंख्य शस्त्रें ॥ परी तितुकींही राजीवनेत्रें ॥ हेळामात्रें निवारिलीं ॥२१॥
जें जें शस्त्र टाकी दशकंधर ॥ त्याहूनि विशेष रघुवीर ॥ जैसा प्रवृत्तिशास्त्रींचा विचार ॥ वेदांती उडवी एकाच शब्दें ॥२२॥
कीं लहरियां समवेत सरितापती ॥ एकदांच प्राशी अगस्ती ॥ कीं तिमिरजाळाची वस्ती ॥ उगवतां गभस्ति जेवीं नुरे ॥२३॥
जैसा मेघ वर्षतां अपार ॥ वणवा विझूनि जाय समग्र ॥ तैसें रामापुढें न चले शस्त्र ॥ दशकंधर तटस्थ पाहे ॥२४॥
भूतें चेष्टा बहुत करिती ॥ परी कृतांतासीं न चलती ॥ कीं सुटतां मारुतगती ॥ मेघपडळ केवीं बाधे ॥२५॥
ऐसें देखोनि रावण ॥ कोपारूढ जाहला दारुण ॥ विचारूनि काढिले पांच बाण ॥ कीं ते पंचबाण कृतांताचे ॥२६॥
कीं पंचाग्नींचीं स्वरूपें तत्वतां ॥ किंवा पांच काढिल्या विद्युल्लता ॥ लक्षोनियां जनकजामाता ॥ सोडिता जाहला रावण ॥२७॥
राघवें योजिलें निवारण ॥ तों अकस्मात आले पंचबाण ॥ सच्चिदानंदतनु भेदोन ॥ पलीकडे रूतले ॥२८॥
पंचशर भेदोनि गेले ॥ परी रामाचें वज्रठाण न चळे ॥ जैसा पंचबाणांचेनि मेळें ॥ मारुति न ढळे कल्पांतीं ॥२९॥
हाणितां कुठार तीक्ष्ण ॥ वृक्ष न जाय सोडोनि स्थान ॥ कीं वर्षतां अपार धन ॥ अचळ बैसका सोडीना ॥३०॥
निंदक निंदिती अपार ॥ न ढळे साधूचें अंतर ॥ कीं प्रल्हादासी लावितां विखार ॥ परी तो धीर सोडीना ॥३१॥
तैसें रामठाण अति गंभीर ॥ चळलें नाहीं अणुमात्र ॥ रामासी भेदले पांच शर ॥ म्हणोनि रावण तोषला ॥३२॥
यावरी राजाधिराज रघुनाथ ॥ परम चतुर रणपंडित ॥ चापासी बाण लावूनि सप्त ॥ दशकंठावरी सोडिले ॥३३॥
दशमुखाचें हृदय फोडून ॥ पलीकडे लंकेसी गेले सप्त बाण ॥ त्या व्यथेनें रावण ॥ मूर्च्छा येऊन पडों पाहें ॥३४॥
राघवतनु परम सुकुमार ॥ भेदोनि गेले पंच शर ॥ तें देखोनि सौमित्र ॥ स्नेहेंकरून उचंबळला ॥३५॥
पाठींसी घालूनि रघुनंदन ॥ सौमित्र मांडोनि वज्रठाण ॥ सोडोनि अर्धचंद्रबाण ॥ सारथि मारिला रावणाचा ॥३६॥
आणिक सोडिले दश बाण ॥ दाही धनुष्यें पाडिलीं छेदून ॥ तों पुढें धांवोनि बिभीषण ॥ अष्ट बाण सोडिले ॥३७॥
रावणरथींचे अष्ट तुरंग ॥ बिभीषणें मारिले सवेंग ॥ सवेंचि एक बाणें अव्यंग ॥ ध्वजही खालीं पाडिला ॥३८॥
दुसरा आणोनि स्यंदन ॥ त्यावर बैसला रावण ॥ क्षोभला जैसा प्रळयाग्न ॥ तप्त पूर्ण तेवीं जाहला ॥३९॥
मग ब्रह्मशक्ति परम दारुण ॥ बिभीषणावरी प्रेरी दशानन ॥ अनिवार शक्ति जाणून ॥ लक्ष्मण पुढें जाहला ॥४०॥
जैसें पडतां दारुण ॥ पुढें होय करींचें वोडण ॥ तैसा तो ऊर्मिलाजीवन ॥ बिभीषणापुढें जाहला ॥४१॥
शक्ति येत जैसी सौदामिनी ॥ राघवानुजें बाण सोडोनी ॥ गगनीं भाग त्रय करूनी ॥ असुरवाहिनीवरी पाडिली ॥४२॥
जैसा अविधीनें जपता मंत्र ॥ होय जेवीं आपला संहार ॥ तैसी शक्ति पडतां असुर ॥ दग्ध बहुत जाहले ॥४३॥
शक्ति व्यर्थ गेली जाणोन ॥ बिभीषणासी बोले रावण ॥ सौमित्राचे पाठीसीं दडोन ॥ कां रे संग्राम करितोसी ॥४४॥
रामासी भेटोनि मूर्खा ॥ संकट भेदावया देखा ॥ दीन वचनें बोलिलासी नेटका ॥ प्राण आपुला रक्षिला ॥४५॥
आम्ही राक्षस मृगनायक ॥ आम्हांत जन्मलासी तूं जंबुक ॥ कुळाभिमान सांडूनि देख ॥ शरण गेलासी शत्रूतें ॥४६॥
आम्ही पाळिलें तुज इतुके दिन ॥ जैसें भस्मांत घातले अवदान ॥ किंवा प्रेत शृंगारून ॥ व्यर्थ जैसें मिनविलें ॥४७॥
कीं नारी सुंदर पद्मिण ॥ षंढासी दिधली नेऊन ॥ तैसें तुझें पाळण ॥ व्यर्थ आम्हीं केले रे ॥४८॥
अरे बिभीषणा शतमूर्खा ॥ वैरियाचा जाहलासी सखा ॥ दीनवचन बोलोनि कीटका ॥ कुळक्षय केला रे ॥४९॥
बिभीषण म्हणे रे बुद्धिहीना ॥ दशग्रीवा कपटिया मलिना ॥ मी शरण आलों रघुनंदना ॥ जन्ममरणातीत जाहलों ॥५०॥

मी तुज सांगितलें हित ॥ परी तूं नायकसी उन्मत्त ॥ कुळक्षय जाहला समस्त ॥ तुजही रघुनाथ वधील पैं ॥५१॥
ऐसें बिभीषण बोलत ॥ रावण जाहला क्रोधयुक्त ॥ करकरां खाऊनि दांत ॥ श्वासोच्छ्वास टाकीतसे ॥५२॥
तुज राखीतसे सौमित्र ॥ तरी त्यासी करीन चूर ॥ माझा इंद्रजित विजयी पुत्र ॥ येणेंचि गिळिला निकुंभिले ॥५३॥
अतिकायाऐसें निधान ॥ येणेंचि गिळिलें न लागतां क्षण ॥ तरी या सौमित्राचा आजि प्राण ॥ समरांगणीं घेईन मी ॥५४॥
ऐसें बोलोनि लंकापति ॥ धगधगित काढिली शक्ती ॥ गवसणी काढितांचि जगतीं ॥ तेज अद्भुत पसरलें ॥५५॥
कीं प्रळायाग्नीची शिखा प्रबळ ॥ किंवा कृतांतजिव्हा तेजाळ ॥ कीं ती प्रळयमेघांतील ॥ मुख्य चपळा निवडीली ॥५७॥
कीं सप्तकोटि -मंत्रतेज पाहीं ॥ एकवटलें शक्तीचें ठायीं ॥ ते मयें दशग्रीव जांवई ॥ म्हणोनि उचित दीधली ॥५८॥
ते मयशक्ति काढून पाहीं ॥ कधी कोणावर घातली नाहीं ॥ ते सौमित्रावरी ते समयीं ॥ रावण प्रेरिता जाहला ॥५९॥
न्यासासहित जपोनि मंत्र ॥ सोडोनी दिधली सत्वर ॥ नवखंडधरित्री अंबर ॥ तडाडलें ते काळीं ॥६०॥
सहस्र विजा कडकडती ॥ तैसी अनिवार धांवे शक्ति ॥ भयें व्यापिला सरितापति ॥ आंग टाकों पाहती दिग्गज ॥६१॥
देव विमानें पळविती ॥ गिरिकंदरीं वानर दडती ॥ एक मूर्च्छा येऊनि पडती ॥ न उठती मागुती ॥६२॥
दोनी दळें भयातुर ॥ पळों लागले महावीर ॥ तों ब्रह्मांडासी देणार धीर ॥ रुद्रावतार धांविन्नला ॥६३॥
मारुती बळिया जगजेठी ॥ तेणें धरिली वाममुष्टी ॥ मोडावी तों उठाउठीं ॥ दिव्य स्त्रीरूप जाहली ॥६४॥
मग ते म्हणे मारुतीसी ॥ ब्रह्मचारी तूं म्हणविसी ॥ परस्त्रियेसीं कां झोंबसी ॥ सोडी वेगेसी जाऊं दे ॥६५॥
मी रावणकन्या साचार ॥ आजि वरीन सौमित्र वीर ॥ सोडीं जाऊंदे सत्वर ॥ मुहूर्तवेळा जातसे ॥६६॥
मारुति योगी इंद्रयजित ॥ स्त्री म्हणोनि सोडिली अकस्मात ॥ तंव ती जाहली पूर्ववत ॥ प्रळय करीत चालली ॥६७॥
वानरदळीं मांडला आकांत ॥ देव जाहले भयभीत ॥ म्हणती मयशक्ति अद्भुत ॥ कोणावरी पडेल हे ॥६८॥
तंव लक्ष्मण लक्षित ॥ मनोवेगें शक्ति येत ॥ ते छेदावया सुमित्रासुत ॥ बाण आकर्ण ओढीतसे ॥६९॥
जैसी चपळा ये कडकडोनी ॥ तैसी हृदयीं बैसे येउनी ॥ वक्षस्थळ चूर्ण करूनी ॥ जाय निघूनि पृष्ठिद्वारें ॥७०॥
पृथ्वी फोडूनि शक्ति गेली ॥ पाताळोदकीं ते विझाली ॥ असो सौमित्राची तनु पडली ॥ भूमीवरी निचेष्टित ॥७१॥
मृत्तिकाघट जेवीं होय चूर्ण ॥ फणस पडे पवनें विदारून ॥ तैसा सुमित्रानंदन ॥ छिन्नभिन्न जाहला ॥७२॥
मग एकचि जाहला हाहाकार ॥ देव गजबजले समग्र ॥ रणीं पडला सौमित्र ॥ वानरदळ शोकर करी ॥७३॥
तंव हांक फोडी बिभीषण ॥ गजबजले सुग्रीव रघुनंदन ॥ सौमित्राजवळी धांवोन ॥ येते जाहले ते काळीं ॥७४॥
अंगद नळ नीळ जांबुवंत ॥ सुषेण शरभ गवय हनुमंत ॥ धांविन्नले वानर समस्त ॥ हृदय पिटीत ते काळीं ॥७५॥
एकचि वर्तला आकांत ॥ मिळाले सौमित्रा वेष्टित ॥ निकट बैसोनि रघुनाथ ॥ पाहता जाहला ते काळीं ॥७६॥
तो हृदय विदारिलें अत्यंत ॥ पृष्ठिद्वारें वाहे रक्त ॥ नासिकासी जों लाविला हस्त ॥ तों श्वासोछ्वास राहिला ॥७७॥
आरक्त जाहले हस्त नयन ॥ बाण तैसाचि ओडिला आकर्ण ॥ कानाडीसहित लक्ष्मण ॥ निचेष्टित पडिलासे ॥७८॥
प्राण न दिसे अणुमात्र ॥ ऐसें देखोनि राजीवनेत्र ॥ वक्षःस्थळ पिटोनि शरीर ॥ भूमीवरी टाकिलें ॥७९॥
सवें बिभीषणें सांवरून ॥ बैसविला सीतारमण ॥ सौमित्रा मांडीवरी घेऊन ॥ राम बैसला ते काळीं ॥८०॥
मुखावरी ठेवून मुख ॥ शोक करी अयोध्यानायक ॥ म्हणे प्राणसखया गोष्ट एक ॥ मजसी बोलें एकदां ॥८१॥
बारे नेत्र उघडून ॥ पाहें मजकडे विलोकून ॥ तूं सुकुमार बाळ पूर्ण ॥ भरिलें त्रिभुवन प्रतापें ॥८२॥
चतुर्दश वर्षे वनवासी ॥ बारे फळें पुरविली आम्हांसी ॥ म्यां मारिलें उपवासी ॥ एक दिवशीं पुसिलें नाहीं ॥८३॥
तोचि राग धरूनि मनी ॥ सखया जातोसी रुसोनी ॥ मी आपुला प्राण त्यजूनी ॥ येईन तुजसमागमें ॥८४॥
मी अयोध्येसी जातां जाण ॥ सुत्रित्रा पुसेल मजलागून ॥ तीतें काय सांगो वचन ॥ नेत्र उघडून पाहें पां ॥८५॥
त्रिभुवन जिंकिलें इंद्रजितें ॥ जो नावरे कोणातें ॥ तो रावणी तुवां शरपंथें ॥ जर्जर करूनि मारिला ॥८६॥
तुज देव चिंतिती कल्याण ॥ आजि समरीं केलें शयन ॥ तुजलागीं भरत शत्रुघ्न ॥ त्यजितील प्राण सौमित्रा ॥८७॥
ऐसा शोक करितां रघुवीर ॥ जाहला एकचि हाहाकार ॥ तंव तो रावणानुज ॥ भक्त थोर ॥ बोलता जाहला ते काळीं ॥८८॥
शत्रु समोर उभा रणीं ॥ शोक करितां जी ये क्षणीं ॥ हा क्षात्रधर्म चापपाणी ॥ सहसा नव्हे विचारिजे ॥८९॥
वैरी उभा असे समोर ॥ त्यासी पराभवावा सत्वर ॥ मग सौमित्राचा विचार ॥ कळेल तैसा करावा ॥९०॥
नरवीरश्रेष्ठा रघुनंदना ॥ सर्वथा भय नाहीं लक्ष्मणा ॥ शरधारीं छेदी रावणा ॥ म्हणोनि चापबाण दिधले ॥९१॥
उभा राहिला रणरंगधीर ॥ जो राक्षसकुळवैश्वानर ॥ कीं ग्रासावया ब्रह्मांड समग्र ॥ कृतांत क्षोभला कल्पांती ॥९२॥
चाप टणत्कारिलें ते वेळीं ॥ झणत्कारिल्यां घंटा सकळी ॥ उर्वीसह शेष डळमळी ॥ गजबजलीं सप्त पाताळें ॥९३॥
क्रोध श्रीरामाचा देखोन ॥ गज सिंह शार्दूल भूतगण ॥ गतप्राण बहुत होऊन ॥ काननामाजी पडियेले ॥९४॥
दशरथींचें हृदयांत ॥ क्रोधसागर हेलावत ॥ वज्रठाण मांडी रघुनाथ ॥ जें कृतांत पाहूं न शके ॥९५॥
रावणासी म्हणे रघुनंदन ॥ सौमित्रावरी शक्ति टाकून ॥ कोठें जासी तूं पळून ॥ करीन चूर्ण बाणघातें ॥९६॥
सौमित्र पडिला म्हणवून ॥ संतोषें दशमुख वारण ॥ त्यावरी रामपंचानन ॥ सरसावोनि धांविन्नला ॥९७॥
भातां शर भरले सबळ ॥ जैसें शेषमुखीं हाळाहळ ॥ कीं समुद्रामाजी वडवानळ ॥ मेघीं चपळा जयापरी ॥९८॥
ते शर सोडीत रघुपती ॥ एका शराचे कोटी होती ॥ तटतटां तुटोनि पडती ॥ राक्षसशिरें ते काळीं ॥९९॥
बिळीं निघतां विखार ॥ तैसें रावणासी रुपती शर ॥ कीं पिच्छें पसरी मयूर ॥ कीं तृणांकुर पर्वतीं ॥१००॥

कनकफळावरी कंटक स्पष्ट ॥ तैसें शर रुतले सघट ॥ रावणही सोडी शर तिखट ॥ परी निष्फळ होती ते ॥१॥
मातेचियां कैवारें ॥ क्षत्रिय संहारिलें फरशधरें ॥ तैसा सौमित्र पडतां रघुवीरें ॥ असुरदळ तेव्हां संहारिलें ॥२॥
उरग संहारिले वैनतें ॥ कीं शंकरें जाळिलें त्रिपुरातें ॥ कीं प्रळयाग्नीनें सृष्टीतें ॥ कल्पांतकाळीं जाळिलें ॥३॥
षडाननें मारिलें सकळ ॥ कीं मार्तंडें तिमिरजाळ ॥ विध्वंसोनि टाकिलें ॥४॥
कीं शक्रें केले नग चूर ॥ कीं ज्ञारें हरे भवभय समग्र ॥ कीं नामे पापसंहार ॥ जैसा होय एकदांचि ॥५॥
तैसी प्रतापार्कें रघुनंदनें ॥ विध्वंसिली अरितारागणें ॥ जेवीं प्रयागीं एका स्नानें ॥ कोटि जन्मांची पापें जळती ॥६॥
प्रभंजन राम तमालनीळ ॥ विदारिलें रिपुजलदजाल ॥ तेव्हां किती पडलें राक्षसदळ ॥ गणित केलें वाल्मीकें ॥७॥
दाहा सहस्र वारण उन्मत्त ॥ नियुत तुरंग स्वारांसहित ॥ पन्नास सहस्र महारथ ॥ रथियांसहित पडियेले ॥८॥
शतकोटी पायदळ ॥ तेव्हां एक कबंध उठे सबळ ॥ ऐसीं कोटी कबंधें विशाळ ॥ तेव्हां नाचती रणांगणीं ॥९॥
तेव्हां रामधनुष्याची किंकिणी ॥ एकदां वाजे तये क्षणीं ॥ चौदाही घंटा रणांगणी ॥ वाजो लागल्या तेधवां ॥११०॥
एक अर्धयामपर्यंत ॥ घंटा घणाघणां वाजत ॥ तेव्हां राक्षस पडले अगणित ॥ शेषातेंही न गणवे ॥११॥
वेदांतशास्त्र गर्जे प्रचंड ॥ तैसे झणत्कारें रामकोदंड ॥ पाखंडी तर्क घेती वितंड ॥ रावणचाप तेवीं वाजे ॥१२॥
जैसे सन्मार्गी वर्तती संत ॥ तैसे श्रीरामाचे बाण जात ॥ वाल्मीक कोळी अभक्त ॥ तैसे शर येती रावणाचे ॥१३॥
असो रामें घालितां बाणजाळ ॥ तटस्थ जाहला राक्षसपाळ ॥ तों रामरूप सकळ ॥ दोनी दळें दिसों लागलीं ॥१४॥
कोट्यनुकोटी रघुवीर ॥ मोकलिती बाणांचे पूर ॥ दशदिशा विलोकी दशवक्र ॥ दशरथकुमर दिसती ॥१५॥
मागें पुढें सव्य वाम ॥ दिसती धनुर्धर श्रीराम ॥ राम राक्षस वानर घनश्याम ॥ स्वरूपें दिसती ते काळीं ॥१६॥
अंतरीं पाहे जों रावण ॥ तों उभा असे जगन्मोहन ॥ मन बुद्धि चित्त अंतःकरण ॥ रामरूप जाहलें ॥१७॥
दश इंद्रियें पंचप्राण ॥ पंचभूतें पंचविषय जाण ॥ चारही देह अवस्था भोगस्थान ॥ श्रीरामरूप जाहलें ॥१८॥
ऐसा राम रूप दिसे सर्वत्र ॥ रावण उघडोनि पाहे नेत्र ॥ तों रथ सारथि ध्वज चाप शर ॥ रघुवीररूप दीसती ॥१९॥
रथाजवळी रामरूप संघटलें ॥ रथावरी चढोनि आलें ॥ अंतर्बाह्य रामें व्यापिलें ॥ ठाव न दिसे पळावया ॥१२०॥
अणुरेणुपासूनि ब्रह्मपर्यंत ॥ अवघा व्यापिला रघुनाथ ॥ शस्त्र सोडोनि मयजामात ॥ रथाखालीं उडी टाकी ॥२१॥
तों रामरूप दिसे धरणी ॥ भयें ते क्षणीं ॥ मागें पाहे तों राक्षसवाहिनी ॥ धांवतचि येतसे ॥२२॥
अरे हे राम आले म्हणोन ॥ भयें हांक फोडी रावण ॥ पुढें पाहे जो विलोकून ॥ तों लंका रामरूप दिसतसे ॥२३॥
दुर्ग हुड्यांचे जे कळस ॥ त्यांवरी उभा अयोध्याधीश ॥ उडखळून पडे लंकेश ॥ उठोनि पळे मागुती ॥२४॥
असो रावण मंदिरांत ॥ पळोनि गेला पिशाचवत ॥ मंदोदरीजवळ बैसत ॥ सांगे सकळ समाचार ॥२५॥
म्हणे प्रिये म्यां पुरुषार्थ करून ॥ रणीं मारिला लक्ष्मण ॥ मग रामें व्यापिलें जनवन ॥ मी पळून येथें पातलों ॥२६॥
माझिये आंगींचें भयवारें ॥ अजूनि न जाय सुंदरे ॥ जेवीं करंड्यांतील कस्तूरी सरे ॥ परी मागें उरे मकरंद ॥२७॥
शुभाशुभ कर्में करिती ॥ मागें उरे जैसी कीर्ति ॥ कीं सायंकाळीं बुडतां गभस्ती ॥ आरक्तता मागें उरे ॥२८॥
कीं प्रचंड मारुत ओसरे ॥ परी तरुवरी हेलावा उरे । कीं नदी उतरतां एकसरें ॥ मागें थारे बरटी जैसी ॥२९॥
असो असुरगुरु जो कां शुक्र ॥ तेणें मृत्युंजय मंत्र ॥ मज दिधला असे परम पवित्र ॥ करीन त्याचे अनुष्ठान ॥१३०॥
मंदोदरी म्हणे दशमुखा ॥ व्यर्थ अनुष्ठान करूं नका ॥ अद्यापि तरी मदनांतकसखा ॥ मित्र करा आपुला ॥३१॥
अथवा समरीं घालोनि कांस ॥ युद्धचि करा बहुवस ॥ परी ते न मानी लंकेश ॥ घोरकर्मास प्रवर्तला ॥३२॥
होम करावया ते काळीं ॥ भूमींत गुहा गुप्त कोरिली ॥ त्यामाजी बैसला दशमौळी ॥ सामग्री सकळ घेऊनियां ॥३३॥
कालनेमी निशाचर ॥ त्यातें अज्ञापी दशकंधर ॥ द्रोणादी आणील वायुकुमर ॥ तरी तूं सत्वर जाईं पुढें ॥३४॥
त्यातें वाटेसी विघ्न करून ॥ हिरून घेईं गिरि द्रोण ॥ अथवा हनुमंतासी मारून ॥ वाटेंत टाकीं पुरुषार्थे ॥३५॥
नाना यत्न करून ॥ वाटेसी गोंवा वायुनंदन ॥ निशांतीं उगवतां चंडकिरण ॥ जाईल प्राण सौमित्राचा ॥३६॥
यावरी काळनेमी निघाला तेच वेळां ॥ घेऊनि राक्षसांचा मेळा ॥ वाटेसी जाऊन बैसला ॥ विप्रवेष धरूनियां ॥३७॥
असो इकडे रघुनंदन ॥ सौमित्राजवळी येऊन ॥ टाकूनियां धनुष्य बाण ॥ शोक थोर आरंभिला ॥३८॥
तंव तो वैद्यराज सुषेण ॥ विलोकीं सौमित्राचें चिन्ह ॥ म्हणे सूर्य उगवतां प्राण ॥ निश्चयें याचा जाईल ॥३९॥
द्रोणाचळीं पीयुषवल्ली ॥ कोणी जरी आणील ये वेळीं ॥ तरी सौमित्र याच काळीं ॥ उठेल जैसा पूर्ववत ॥१४०॥
चार कोटी योजनें जाऊन ॥ रात्रीं पर्वत आणावा पूर्ण ॥ ऐसें ऐकतां रघुनंदन ॥ विलोकी सर्व कपीतें ॥४१॥
कार्य न साधे म्हणून ॥ वानर पाहती अधोवदन ॥ तटस्थ पाहे सीतारमण । नेत्रीं जीवन पाझरे ॥४२॥
समय देखोनियां परम कठिण ॥ जो निर्वाणींचा सखा पूर्ण ॥ भुगर्भरत्नशोकहरण ॥ उभा ठाकला ते काळीं ॥४३॥
साष्टांग नमूनि जनकजामाता ॥ म्हणे त्रिभुवनपते न करावीं चिंता ॥ तृतीया प्रहर न भरतां ॥ द्रोणाचळ आणितों ॥४४॥
श्रीराम म्हणे आनंदोन ॥ सौमित्र तुझा याचक पूर्ण ॥ यासी देऊनि प्राणदान ॥ झडकरीं उठवीं स्नेहाळा ॥४५॥
ऐसेंं ऐकतां हनुमंत ॥ जयजय यशस्वी अयोध्यानाथ ॥ म्हणोनि उडाला अकस्मात ॥ उत्तरपंथ लक्षूनियां ॥४६॥
मनासी प्रार्थून तयेक्षणीं ॥ ठेवियेलें श्रीरामचरणीं ॥ जैसें प्राणमित्राचे सदनीं ॥ प्रिय ठेवणें ठेविलें ॥४७॥
सागरामाजीं मिळे लवण ॥ कीं नभी लीन होय पवन ॥ तैसें रामपदीं ठेवूनि मन ॥ वायुनंदन ॥ धांविन्नला ॥४८॥
पित्याची गति सांडून मागें ॥ हनुमंत नभीं झेपावें वेगें ॥ कीं तो उरगारि लगबगे ॥ क्षीराब्धीप्रति जातसे ॥४९॥
मस्तकीं लांगून वाहून ॥ घेत उड्डाणावरी उड्डाण ॥ जयजय रघुराज म्हणोन ॥ वारंवार स्मरण करी ॥१५०॥

एक घटिका न भरतां पूर्ण ॥ गेला सप्तद्वीपें ओलांडून ॥ तों द्रोणाचळाआलीकडे जाण ॥ मंदराचळ देखिला ॥५१॥
प्रभा त्याची चंद्रासमान ॥ कीं कैलासपीठ श्वेतवर्ण ॥ कीं तो कर्पूराचा संपूर्ण ॥ घडिला असे शीतळ ॥५२॥
कीं क्षीरसागर मंथोनि सबळ ॥ काढिला हा नवनीतगोळ ॥ कीं शोषशायी तमालनील ॥ तेणें ठेवणें ठेविलें ॥५३॥
कीं निर्दोष यश आपुलें ॥ क्षीरसिंधूनें तेथें ठेविलें ॥ कीं पृथ्वीतून नूतन उगवलें ॥ श्वेतोत्पल जयापरी ॥५४॥
असो त्या आलीकडे एक योजन ॥ कालनेमी जाहला ब्राह्मण ॥ राक्षसातें शिष्य करून ॥ आश्रम तेथें रचियेला ॥५५॥
वृक्ष अवघे सदाफळ ॥ सरोवर भरलें असे निर्मळ ॥ यज्ञशाळा तेथे विशाळ ॥ कुंड वेदिका यथाविधि ॥५६॥
यज्ञपात्रें असती बहुत ॥ कुंडाभोंवती विराजित ॥ समिधा दर्भ यथायुक्त ॥ करूनि सिद्ध ठेविले ॥५७॥
घातलें असे अन्नसत्र ॥ ऐसा तो कालनेमी निशाचर ॥ बकध्यान धरून साचार ॥ वाट पाहे मारुतीची ॥५८॥
वरिवरी शोभे वृंदावन ॥ कीं दंभिकाचें शुष्क ज्ञान ॥ कीं कासारें प्रतिमा ठेवून ॥ विकावया बैसला ॥५९॥
तो इतक्यांत वायुसुत ॥ तृषाक्रांत पातला तेथ ॥ तंव तो कपटी पुढें धांवत येत ॥ नमन करितसे कपीसी ॥१६०॥
म्हणे माझे भाग्य धन्य ॥ जाहले महापुरुषाचें दर्शन ॥ म्हणे स्वामी दया करून ॥ आजि येथें क्रमावें ॥६१॥
आजि तुमचे दर्शन दुर्लभ सत्य ॥ राहावें एक दिनापर्यंत ॥ अथवा निरंतर रहावें एथ ॥ ऐकतां हनुमंत संतोषला ॥६२॥
हनुमंत बोले रसाळ ॥ पुढें कार्य आहे बहुसाल ॥ आतां उदग द्या जी शीतळ ॥ सकळ उपचार पावले ॥६३॥
कालनेमी बहुत प्रार्थी ॥ परी कदा न राहे मारुती ॥ विटोनियां परम चित्तीं ॥ शिष्यांप्रति सांगतसे ॥६४॥
म्हणे उदक द्या रे मर्कटासी ॥ दुसरें न मागे कोणासी ॥ तों सरोवर दाविती मारुतीसी ॥ जेथें विवसी वसतसे ॥६५॥
ते विवसी परम दारुण ॥ देह तिचा पर्वतासमान ॥ करूं जातां जलप्राशन ॥बहुत जीव भक्षिले ॥६६॥
तेथें उदक घ्यावया पूर्ण ॥ बैसला अवनिजाशोकहरण ॥ तंव जळदेवता येऊन ॥ पाय धरी मारुतीचा ॥६७॥
हनुमंतें कंठीं धरून ॥ बाहेर काढिली ओढून ॥ लत्ताप्रहार हृदयी देऊन ॥ मारिली तेथें ते काळीं ॥६८॥
तिच्या शरीरातून ते वेळीं ॥ दिव्य देवांगना निघाली ॥ मारुतीचे चरणीं लागली ॥ वार्ता आपुली सांगतसे ॥६९॥
म्हणे मी स्वर्गीची देवांगना ॥ रूपाभिमानें न मानीं कोणा ॥ हांसलें मी एका तपोधना ॥ तेणें मज शापिलें ॥१७०॥
म्हणे तूं विवसी होईं पापमति ॥ मग उःशाप मागतां तयाप्रति ॥ तो म्हणे द्रोणाचळ न्यावया मारुति ॥ रातोरातीं येईल ॥७१॥
तो तुज उद्धरील निश्चिती ॥ तें आजि आली प्रचीती ॥ आणिक गोष्ट असे मारुती ॥ ती तुजप्रति सांगत्यें ॥७२॥
सहसा नव्हे हा मुनीश्वर ॥ कपटी कालनेमी असुर ॥ रावणें प्रेरिला साचार ॥ त्याचा संहार करीं तूं ॥७३॥
ऐसें मारुतीस सांगोन ॥ स्वर्गपंथें गेली उद्धरून ॥ मारुति आला परतोन ॥ कालनेमीजवळी पैं ॥७४॥
मनांत म्हणे हनुमंत ॥ हा दुरात्मा बैसला येथ ॥ याचा करावा निःपात ॥ तों कपटी बोले तेधवां ॥७५॥
म्हणे आम्हां भल्या ब्राह्मणा ॥ काय देतोसी गुरुदक्षिणा ॥ हनुमंतें मुष्टि वळोनि जाणा ॥ हृदयावरी दिधली ॥७६॥
तों पांच योजनें शरीर ॥ उभा ठाकला युद्धासी असुर ॥ कपी म्हणे आतां उशीर ॥ कासया येथें लावावा ॥७७॥
पायीं धरून आपटिला ॥ कालनेमी प्राणासी मुकला ॥ वरकड शिष्य ते वेळां ॥ पळूनि गेले लंकेसी ॥७८॥
कालनेमी आपटितां तो ध्वनि ॥ गंधर्वीं ऐकतांच श्रवणीं ॥ चौदा सहस्र धांवूनि ॥ हनुमंतावरी लोटले ॥७९॥
काग मिळोनियां बहुत ॥ धरावया धांवती आदित्य ॥ कीं मूर्ख मिळून समस्त ॥ वाचस्पतीसी जिंकू म्हणती ॥१८०॥
असो हनुमंतें तये क्षणीं ॥ गंधर्वांचा भारा बांधोनी ॥ फिरवून आपटिले मेदिनी ॥ प्रेतें करून टाकिले ॥८१॥
तेथून उडाला हनुमंत ॥ सौमित्राची मनीं चिंता बहुत ॥ द्रोणादीसमीप त्वरित ॥ त्वरेंकरून पातला ॥८२॥
जैसें बावनकसी सुवर्ण ॥ तैसा द्रोणाद्रिपर्वताचा वर्ण ॥ वरी वल्ली दैदीप्यमान ॥ तेजें गगन उजळलें ॥८३॥
दृष्टीं देखतां हनुमंत ॥ द्रोणादि जाहला भयभीत ॥ म्हणे हा मागुती आला येथ ॥ मजलागीं न्यावया ॥८४॥
कैंचा राम कैंचा रावण ॥ एकदां गेला घेऊन ॥ मागुती उभा ठाकला येऊन ॥ आयुष्यांती मृत्यु जैसा ॥८५॥
उपाधीच्या गुणें बहुत ॥ नसतीं विघ्नें दाटून येत ॥ वल्लीयोगें हा अनर्थ ॥ क्षणक्षणां होतसे ॥८६॥
असो हनुमंतें पर्वतासी नमून ॥ प्रार्थीत उभा कर जोडून ॥ म्हणे शक्तीनें भेदला लक्ष्मण ॥ आकांत पूर्ण मांडला ॥८७॥
त्रिभुवननायक रावणारी ॥ त्यावरी तूं उपकार करीं ॥ औषधी दे झडकरी ॥ अथवा तेथवरी तूं चाल ॥८८॥
संतोषेल अयोध्याधीश ॥ त्रिभुवनीं वाढेल तुझें यश ॥ बोलतां आतां विशेष ॥ उशीर कार्या होतसे ॥८९॥
द्रोण म्हणे मर्कटा पामरा ॥ कां करिसी घडीघडी येरझारा ॥ औषधी नेदीं वानरा ॥ मी तंव तेथें न येचि ॥१९०॥
हनुमंत म्हणे रे गिरी द्रोणा ॥ निर्दया खळा महा मलिना ॥ तुज क्षणांत बुद्धिहीना ॥ उचलोनि नेईन लंकेसी ॥९१॥
पुच्छ पसरोनि ते वेळे ॥ पर्वतातें तीन वेढे घातले ॥ उपडोनियां निजबळें ॥ तोलोनि हातीं घेतला ॥९२॥
अंतरिक्ष जातां हनुमंत चंद्र पाहे चकित ॥ म्हणे काय हें अद्भुत ॥ आकाशमार्गें जात असे ॥९३॥
तों नंदिग्रामीं भरतें जाण ॥ देखिलें परम दुष्ट स्वप्न ॥ एक काळपुरुष येऊन ॥ दक्षिणबाहु गिळियेला ॥९४॥
गजबजोनी उठिला भरत ॥ म्हणे विपरीत जाहला दृष्टांत ॥ क्षेम असो रघुनाथ ॥ सीतासौमित्रासहित पैं ॥९५॥
गुरु म्हणे दुष्ट स्वप्न ॥ करावें शांतिक हवन ॥ तत्काळ होमद्रव्यें आणून ॥ कैकयीनंदन हवन करी ॥९६॥
आहुती टाकी जों भरत ॥ तों अंतरिक्ष जात हनुमंत ॥ केवळ अग्निकल्होळ पर्वत ॥ पडेल वाटे खालता ॥९७॥
वसिष्ठ जाहला भयभीत ॥ त्यास धीर देत भरत ॥ म्हणे हें अनिष्ट अकस्मात ॥ विंधोनि पाडितों एकीकडे ॥९८॥
तुम्ही स्वस्थ असावें समस्तीं ॥ कीजे हवनाची पूर्णाहुती ॥ ऐसें बोलून त्वरितगती ॥ चाप भरतें चढविलें ॥९९॥
ज्याचे बाण सतेज बहुत ॥ रामनामबीजांकित ॥ आकर्ण ओढूनि त्वरित ॥ सोडिता जाहला तात्काळीं ॥२००॥

कडकडूनि निघे चपळा ॥ तैसा ऊर्ध्वपंथें बाण गेला ॥ पर्वतासहित बाणीं खिळिला ॥ हनुमंताचा हस्त पैं ॥१॥
महागजासी पर्वतपात ॥ तैसा भूमीवरी हनुमंत ॥ कोसळला रामस्मरण करित ॥ आरंबळत पडियेला ॥२॥
रामनामस्मरणाचा ध्वनि ऐकून ॥ धांवोनि आला कैकयीनंदन ॥ तों महापर्वत घेऊन ॥ वानर अद्भुत पडियेला ॥३॥
भरत प्रेमें बोले वचन ॥ सखया तूं कोणाचा कोण ॥ मज स्नेह उपजे तुज देखोन ॥ रामनाम जपतोसी ॥४॥
हाहाकार करी वायुनंदन ॥ म्हणे आतां कैसा वांचेल लक्ष्मण ॥ प्राण त्यजील रघुनंदन ॥ सूर्योदय होतांचि ॥५॥
ऐसें आक्रोशें बोले हनुमंत ॥ भूमी तनु टाकी भरत ॥ म्हणे प्राणसखया सांग यथार्थ ॥ वार्ता विपरीत बोलसी ॥६॥
तयासी पुसे हनुमंत ॥ येरू म्हणे मी रामाचा दास भरत ॥ मारुति म्हणे केला अनर्थ ॥ रावणाहूनि आगळा तूं ॥७॥
मग भरतासी वर्तमान सकळ ॥ सांगे अंजनीचा बाळ ॥ दशमुखाचे शक्तीनें विकळ ॥ वीर सौमित्र पडियेला ॥८॥
त्यासी जीववावया निश्चित ॥ नेत होतों द्रोणपर्वत ॥ तुवां विघ्न करोनि पाडिलें येथ ॥ हें तों त्यासी कळेना ॥९॥
आतां नुगवतां आदित्य ॥ तेथें कोण नेईल पर्वत ॥ वाट पाहतसे रघुनाथ ॥ श्रमेल समर्थ कृपाळु ॥२१०॥
मग बोले भरत वीर ॥ मज वाटतें तूं केवळ ईश्वर ॥ चारी कोटी योजनें दूर ॥ पर्वत घेऊनि आलासी ॥११॥
आतां न उगवतां दिनकर ॥ लंकेसी नग न्यावा सत्वर ॥ नाहीं तरी अनर्थ थोर ॥ सांगतोसी कपीश्वरा ॥१२॥
तुजसमवेत पर्वतास ॥ न भरतां एक निमेष ॥ नेऊनि ठेवीन लंकेस ॥ तरीच दास श्रीरामाचा ॥१३॥
हे जरी नव्हे माझे कृत्य ॥ तरी सूर्यवंशी जन्मोनि व्यर्थ ॥ जननी श्रमविली यथार्थ ॥ हांसेल दशरथ वैकुंठी ॥१४॥
पर्वतसहित हनुमंता ॥ बाणाग्री बैस आतां ॥ कार्मुक वोढोनी तत्वतां ॥ सुवेळेसी पाठवितों ॥१५॥
ऐसें बोलतांचि भरत ॥ मनीं आश्चर्य करी हनुमंत ॥ म्हणे होय रामबंधु यथार्थ ॥ पुरुषार्थ अद्भुत न वर्णवे ॥१६॥
मग हनुमंतें उठोन ॥ वंदिलें भरताचे चरण ॥ म्हणे वंश तुझा धन्य ॥ भरलें त्रिभुवन कीर्तीनें ॥१७॥
महाराज बोलिला यथार्थ ॥ परी मी रामदास हनुमंत ॥ माझें बळ आणि पुरुषार्थ ॥ श्रीरघुनाथ जाणतसे ॥१८॥
हें ब्रह्मांड उचलून ॥ कंदुकाऐसें झेलीन ॥ तुमचा रामनामांकित बाण ॥ त्यासी मान दीधला ॥१९॥
पश्चिमेस उगवेल चंडकिरण ॥ मेरु मंदार सोडिती स्थान ॥ परी रामदास्य करितां पूर्ण ॥ सामर्थ्य माझें न भंगे ॥२२०॥
आतां आज्ञा द्यावी सत्वर ॥ उदय करूं पाहे दिनकर ॥ मग बोले भरत वीर ॥ विजयी होई सर्वथा ॥२१॥
रघुपतीसी माझें साष्टांग नमन ॥ करूनि सांगें वर्तमान ॥ सौमित्रसीतेसहित आपण ॥ अयोध्येसी शीघ्र येइंजे ॥२२॥
अवश्य म्हणे हनुमंत ॥ करतळीं घेऊन पर्वत ॥ जयजय यशस्वी सीताकांत ॥ म्हणोनियां उडाला ॥२३॥
अमृतघट घेऊनियां हातीं ॥ पूर्वीं गेला खगपती ॥ तैसाचि जातसे मारुती ॥ देव पाहती विमानीं ॥२४॥
तों इकडे जानकीनाथ ॥ चिंता करीं वानरांसहित ॥ म्हणे कां न येचि हनुमंत ॥ उशीर बहुत जाहला ॥२५॥
तों उगवे जैसा आदित्य ॥ तैसा दुरोनि देखिला पर्वत ॥ रघुपतीस वानर सांगत ॥ स्वामी मित्र उदय पावला ॥२६॥
ऐसे जंव वानर बोलत ॥ तंव कोपला सीताकांत ॥ म्हणे हा कुळघातकी यथार्थ ॥ उत्तरेसी उदय पावला ॥२७॥
साहा घटिका असे रजनी ॥ आजी पूर्वदिशा सांडोनी ॥ लवकरीच कां तरणी ॥ उत्तरेसी उगवला ॥२८॥
धनुष्य चढविलें सत्वर ॥ राहुमुख काढिला शर ॥ म्हणे हा लोकआयुष्यचोर ॥ रजनीचरासी मिळाला ॥२९॥
तंव तो सुषेण वीर बोलत ॥ सूर्य नव्हे हा आला हनुमंत ॥ ऐसें बोलतां सीताकांत ॥ परम आनंदें उचंबळला ॥२३०॥
पुरुषार्थी अंजनीचा बाळ ॥ अवलीळें उचलिजे अद्भुत फळ ॥ तैसा घेऊनियां अचळ ॥ रामदर्शना येतसे ॥३१॥
कीं अंधकार पडिला सघन ॥ रावण पळाला जीव घेऊन ॥ यालागीं अनंत दीपिका उफाळून ॥ शोधूं आला हनुमंत ॥३२॥
कीं अमृतकुंभचि आणिला ॥ कीं यशाचा ध्वज उभारिला ॥ कीं सौमित्राचा प्राण परतला ॥ रुसोनि जात होता तो ॥३३॥
असो सुग्रीवादि वानर ॥ करूनियां जयजयकार ॥ वेगें धांवती समोर ॥ पर्वत खालीं उतरावया ॥३४॥
गिरि उतरतांचि हनुमंत ॥ स्वामीस लोटांगण घालित ॥ आसनींहूनि रघुनाथ ॥ पुढें धांवे उठवावया ॥३५॥
हनुमंतासी उचलोन ॥ हृदयी धरीं रघुनंदन ॥ रामें नेत्रोदकेंकरून ॥ अभिषेकिला मारुती ॥३६॥
हनुमंताचा वदनचंद्र ॥ स्वकरें कुरवाळी रघुवीर ॥ असो वैद्य सुषेण सत्वर ॥ पर्वताजवळी पातला ॥३७॥
नमस्कार करूनि पर्वत ॥ मंत्रोनि औषधीवरी टाकी अक्षत ॥ चारी वल्ली घेऊनि त्वरित ॥ एकांतीं रस काढिला ॥३८॥
हर्षभरित सुषेण ॥ चारी रसपात्रें भरून ॥ लक्ष्मणापासीं धांवोन ॥ येता जाहला ते काळीं ॥३९॥
संजीवनीचा रस काढिला ॥ तो आधीं मुखीं ओतिला ॥ घायामाजी ते वेळां ॥ संधिनीरस घालित ॥२४०॥
विशल्या लावितां जाण ॥ कोठें न दिसे घायव्रण ॥ सुवर्णकांति संपूर्ण ॥ दिव्यदेह जाहला ॥४१॥
निजेला उठे अकस्मात ॥ तैसा उभा ठेला सुमित्रासुत ॥ बाण तैसा आकर्णपर्यंत ॥ घे घे म्हणोनि धांविन्नला ॥४२॥
पुसे कोठें आहे रावण ॥ त्यासी बाणें करीन चूर्ण ॥ तों रघुनाथें करी धरून ॥ लक्ष्मणासी आलिंगिलें ॥४३॥
जाहला एकचि जयजयकार ॥ देव वर्षती पुष्पसंभार ॥ मग सुषेणें उरले वानर ॥ तेही उठविले ते काळीं ॥४४॥
सागर उद्धरावया भागीरथी ॥ भगीरथें आणिली ये क्षितीं ॥ परी असंख्य जीव उद्धरती ॥ बिंदुमात्र झगटतां ॥४५॥
चक्रवाकालागीं रवि धांवत ॥ परी सर्वांवरी प्रकाश पडत ॥ कीं चकोरासी शशी पावत ॥ रसभरित औषधी होती ॥४६॥
चातकांलागीं मेघ वर्षती ॥ परी आर्द्र होय सर्व जगती ॥ कीं वराचिया पंक्तीं ॥ वऱ्हाडी होती तृप्त जैसे ॥४७॥
तैसें सौमित्राकारणें सत्वर ॥ औषधी आणी वायुकुमर ॥ तेणेंच असंख्य वानर ॥ सजीव केले ते काळीं ॥४८॥
मारुतीचें यशवैभव ॥ क्षणक्षणां वर्णीत राघव ॥ विमानीं इंद्रादि देव ॥ कीर्ति गाती मारुतीची ॥४९॥
असो पर्वत उचलूनि ते वेळां ॥ मारुती माघारा चालिला ॥ दशमुखासी समाचार कळला ॥ सौमित्र उठिला म्हणोनि ॥२५०॥
शत राक्षस निवडून ॥ तयांप्रति सांगे रावण ॥ म्हणे हिरोन घ्यारे गिरि द्रोण ॥ मारुतीसी आडवोनियां ॥५१॥
असुर पाठीं लागती ॥ वानरा पर्वत टाकीं म्हणती ॥ पर्वत धरूनि एके हातीं ॥ परते मारुती तयांवरी ॥५२॥
करचरणघातेंकरून ॥ शतही टाकिले मारून ॥ स्वस्थळी ठेवूनि गिरि द्रोण ॥ सुवेळेसी पातला ॥५३॥
तों उगवेल सूर्यकुळ भूषणाचें चरणकमळ ॥ हनुमंतें वंदोनि तात्काळ ॥ कर जोडून उभा ठाके ॥५४॥
मग नंदिग्रामींचें वर्तमान ॥ रघुपतीसी सांगे वायुनंदन ॥ भरतें सोडूनि दिव्य बाण ॥ द्रोणाचळ पाडिला होता ॥५५॥
मी क्षणभरी पाहिला अंत ॥ तरी परम प्रतापी वीर भरत ॥ मजसमवेत पर्वत ॥ बाणाग्रीं स्थापित होता पैं ॥५६॥
ऐसें बोलतां मारुती ॥ आश्चर्य करिती सकळ जुत्पती ॥ सद्रद होऊनि रघुपती ॥ बोलता जाहला प्रीतीनें ॥५७॥
म्हणे आतां रावण वधोनियां ॥ जाईन भरतासी भेटावया ॥ हनुमंतें चरण वंदोनियां ॥ राघवाप्रति बोलत ॥५८॥
स्वामी निःसीम भरताचें भजन ॥ सप्रेम वैराग्य अद्भुत ज्ञान ॥ चकोर इच्छी रोहिणीरमण ॥ तैसी वाट पाहतसे ॥५९॥
कीं वनास धेनु गेली दूरी ॥ तान्हें वत्स वाट पाहे घरीं ॥ कीं ऊर्ध्वमुखें निर्धांरीं ॥ चातक इच्छी घनबिंदु ॥२६०॥
सर्व मंगलभोग करूनि दूरी ॥ भरत वाट पाहे अहोरात्रीं ॥ ऐसें मारुती बोलतां अंतरीं ॥ आत्माराम संतोषला ॥६१॥
रामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ हा कल्पवृक्ष उदार ॥ दृष्टांत फळीं समग्र ॥ लावोनि आला पडिभरें ॥६२॥
श्रीधरवरदा आदिपुरुषा ॥ श्रीमद्भीमातटविलासा ॥ ब्रह्मानंदा पंढरीशा ॥ अभंग भजन देईं तुझें ॥६३॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ द्वत्रिंशत्तमोध्याय गोड हा ॥२६४॥
॥श्रीसीतारामचंद्रार्पणमस्तु॥
 


 

 

 

RamVijay Adhyay - 31

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥

जो रणरंगधीर रघुवीर ॥ रविकुळमंडण राजीवनेत्र ॥ रजनीचरांतक ॥ रमणीयगात्र ॥ राजेश्वर रमापति ॥१॥
आत्माराम अयोध्यानाथ ॥ आनंदरूप अक्षय अव्यक्त ॥ परात्पर अमल नित्य ॥ आद्य अनंत अनादि जो ॥२॥
जो कर्ममोचक कैवल्यदानी ॥ करुणासमुद्र कार्मुकपाणी ॥ बंधच्छेदक कल्मष जाळूनी ॥ करी कल्याण भक्तांचें ॥३॥
परमानंदा पुराणपुरुषा ॥ पद्मजातजनका पयोनिधिवासा ॥ पंकजनेत्रा परमहंसा ॥ पशुपतिहृदयजीवना ॥४॥
मनमोहना मंगलधामा मंगलधामा ॥ मुनिजनहृदया मेघश्यामा ॥ मायातीता मनविश्रामा ॥ मानववेषधारका ॥५॥
दीनदयाळा दशरथनंदना ॥ दशमुखांतका दुष्ट दलना ॥ दानवरिपुदरिद्रच्छेदना ॥ दशावतारवेषधारका ॥६॥
तिसावे अध्यायीं अनुसंधान ॥ सुलोचना प्रवेशली अग्न ॥ यावरी विंशतिनयन ॥ चिंताक्रांत शोक करी ॥७॥
बंधु पुत्र पडिले रणीं ॥ आतां पाठिराखा न दिसे कोणी ॥ तों विद्युज्जिव्ह ते क्षणीं ॥ प्रधान बोलता जाहला ॥८॥
म्हणे अहिरावण महिरावण ॥ पाताळीं राहती दोघेजण ॥ ते कापट्यविद्येंकरून ॥ राम सौमित्रां नेतील ॥९॥
कालिकापुढें तत्काळीं ॥ समर्पितील दोघांचे बळी ॥ ऐसें ऐकतां दशमौळी ॥ परम संतोष पावला ॥१०॥
रावणें पत्र पाठविलें लिहून ॥ तत्काळ प्रकटले दोघेजण ॥ कीं ते कामक्रोधचि येऊन ॥ अहंकारासी भेटले ॥११॥
त्या दोघांसी अलिंगून ॥ मयजापति करी रुदन ॥ इंद्रजिताचें वर्तमान ॥ दोघांप्रति निवेदिलें ॥१२॥
यावरी ते दोघे बोलत ॥ आतां गत शोक ते बहु असोत ॥ सौमित्र आणि रघुनाथ ॥ रजनीमाजी नेऊं तयां ॥१३॥
मग वरकड सेनेचा संहार ॥ करावया तुम्हां काय उशीर ॥ ऐकतां दशकद्वयनेत्र ॥ परम संतोष पावला ॥१४॥
तों बिभीषणाचे दोघे प्रधान ॥ गुप्तरूपें गोष्टी ऐकून ॥ तिहीं पवनवेगें जाऊन ॥ कथिलें रावणानुजासी ॥१५॥
तेणें नळ नीळ जांबुवंत ॥ मारुतीयांसी केलें श्रुत ॥ हनुमंतें पुच्छदुर्ग अद्भुत ॥ सेनेभोंवतां रचियेला ॥१६॥
वेढियावरी वेढे घालूनी ॥ वज्रदुर्ग उंचविला गगनीं ॥ वरी ठायीं ठायीं द्रुमपाणी ॥ गात बैसले सावध ॥१७॥
निशा गहन ते काळीं ॥ कीं काळपुरुषाची कांबळी ॥ कीं जगावरी खोळ घातली ॥ अज्ञानाची अविद्येनें ॥१८॥
निशीमाजी पक्षी बहुत ॥ वृक्षीं नानाशब्द करित ॥ रिसें वडवाघुळें तेथ ॥ लोळकंबती शाखेवरी ॥१९॥
भूतें आणि यक्षिणी ॥ गोंधळ घालिती महावनीं ॥ महाज्वाळरूप दावूनी ॥ गुप्त होती अप्सरा ॥२२॥
स्मशानीं मातले प्रेतगण ॥ भयानक रूपें दारुण ॥ छळिती अपवित्रालागोन ॥ पवित्र देखोनि पळती ते ॥२१॥
पिंगळे थोर किलबिलती ॥ भालवा दिवाभीतें बोभाती ॥ चक्रवाकांचे शब्द उमटती ॥ टिटवे बोलती ते वनीं ॥२२॥
कुमुदीं मिलिंद मिळती सवेग ॥ मस्तकमणी निघती उरग ॥ निधानें प्रकटली सांग ॥ येऊं म्हणती सभाग्या ॥२३॥
असो ऐसी निशा दाटली थोर ॥ तों पातले दोघे असुर ॥ दुर्गावरी गर्जती वानर ॥ मार्ग अणुमात्र दिसेना ॥२४॥
असुरकरीं तीक्ष्ण शूळ ॥ फोडू पाहती दुर्ग सबळ ॥ तों शूळ मोडले तत्काळ ॥ कोट अचळ वज्राहूनी ॥२५॥
मग ते ऊर्ध्वपंथे उडोनी ॥ दुर्गमर्यादा ओलांडूनी ॥ जेथें निजले लक्ष्मण कोदंडपाणी ॥ उतरले तेथें अकस्मात ॥२६॥
तों कनकहरिणचर्मावरी ॥ निद्रिस्थ दोघे लीलावतारी ॥ कीं शिव आणि विष्णु शेजारीं ॥ अवनीवरी निजेले ॥२७॥
आधींच निद्रासुख घन ॥ वरी राक्षसें घातलें मौन ॥ शय्येसहित उचलोन ॥ मस्तकीं घेऊन चालिले ॥२८॥
तेथेंच कोरिलें विवर ॥ लांब योजनें सप्त सहस्र ॥ सप्त घटिकेत यामिनीचर ॥ घेऊन गेले दोघांसी ॥२९॥
पुढें तेरा सहस्र योजन ॥ दधिसमुद्र ओलांडून ॥ तेथें महिकावती नगर पूर्ण ॥ लंकेहूनि विशेष ॥३०॥
काम क्रोध दोघेजण ॥ आत्मयासी घालिती आवरण ॥ तैसे निशाचरीं रामलक्ष्मण ॥ सदनीं दृढ रक्षिले ॥३१॥
नगरमध्यभागीं देऊळ ॥ एकवीस योजनें उंच सबळ ॥ तें भद्रकालीचें मुख्य स्थळ ॥ महाविशाळ भयानक ॥३२॥
असो दधिसमुद्रतीरीं जाण ॥ वीस कोटि पिशिताशन ॥ मकरध्वज बलाढ्य पूर्ण ॥ दृढ रक्षणा ठेविला ॥३३॥
महिकावतींत रामलक्ष्मण ॥ निद्रिस्थ आणि वरी मोहन ॥ त्यावरी नागपाशीं बांधोन ॥ बैसती रक्षण अहिमही ॥३४॥
असो हकडे सुवेळेसी जाण ॥ काय जाहलें वर्तमान ॥ निशी संपतां चंडकिरण ॥ उदयाचळा पातला ॥३५॥
घ्यावया रघुनाथदर्शन ॥ समस्त पावले वानरगण ॥ तों शय्येसहित पूर्ण ॥ दोन्ही निधानें न दिसती ॥३६॥
तंव देखिलें भयानक विवर ॥ घाबरे पाहती वानर ॥ सुग्रीवादिक कपी समग्र ॥ गजबजिले देखोनियां ॥३७॥
मग पाहती वानर ॥ तों द्वादश गांवें पाय थोर ॥ असुरांचे उमटले भयंकर ॥ रघुवीर भक्त पाहती ॥३८॥
या चराचराचें जीवन ॥ जें कमलोद्भवाचें देवतार्चन ॥चोरीं चोरिलें म्हणोन ॥ हृदय पिटी सुग्रीव ॥३९॥
सकळ वानर तैं आक्रंदती ॥ धरणीवरी अंगें घालिती ॥ एक नाम घेऊनि हाका फोडिती ॥ धांव रघुपते म्हणोनियां ॥४०॥
जगद्वंद्या राजीवनेत्रा ॥ कां उबगलासी आम्हां वानरां ॥ तूं परात्पर आदिसोयरा ॥ कोठें गेलासी उपेक्षोनि ॥४१॥
तों बिभीषण आला धांवोन ॥ म्हणे स्थिर असा अवघे जण ॥ ही गोष्ट जातां बाहेर पूर्ण ॥ येईल रावण युद्धासी ॥४२॥
रामाविण सेना समग्र ॥ जैसें प्राणाविण शरीर ॥ तरी फुटों न द्यावा समाचार पुढें विचार करा आतां ॥४३॥
पिंडब्रह्मांड तत्त्वांसहित ॥ शोधी जैसा सद्रुरुनाथ ॥ मग वस्तु निवडी शाश्वत ॥ सीताकांत शोधा तैसा ॥४४॥
कीं धुळींत हारपलें मुक्त ॥ झारी निवडी सावचित्त ॥ कीं वेदांतींचा अर्थ पंडित ॥ उकलोनियां काढी जेवीं ॥४५॥
कीं समुद्रीं पडले वेद ॥ ते मत्स्यरूपें शोधी मुकुंद ॥ तैसा सीताहृदयाब्जमिलिंद ॥ शोधोनियां काढावा ॥४६॥
तुम्हीं रघुपतीचे प्राणमित्र ॥ भगीरथप्रयत्न करूनि थोर ॥ तुमचा प्रतापरोहिणीवर ॥ निष्कलंक उदय पावूं द्या ॥४७॥
तुमचे भाग्यासी नाहीं पार ॥ सुखरूप आहे वायुकुमर ॥ तो क्षणमात्रें रघुवीर ॥ काढील आतां शोधूनियां ॥४८॥
मग मारुतीपुढें वानर ॥ घालिती कित्येक नमस्कार ॥ म्हणती तुजविण रघुवीर ॥ ठायीं न पडे सर्वथा ॥४९॥
रामप्राप्तीसी कारण ॥ तूं सद्रुरु आम्हांसी पूर्ण ॥ कामक्रोध अहिमही निवटून ॥ आत्माराम दाखवीं ॥५०॥

पुर्वीं सीताशुद्धि केली पाहीं ॥ आतां रामासी पाडीं ठायीं ॥ ऐसें ऐकतां ते समयीं ॥ राघवप्रिय बोलत ॥५१॥
म्हणे न लागतां एक क्षण ॥ विरिंचिगोळ हा शोधीन ॥ बंधुसहित सीतारमण ॥ सुवेळेसी आणितों ॥५२॥
मग म्हणे सुग्रीवा बिभीषणा ॥ तुम्ही रक्षावी कपिसेना ॥ विजयश्रियेसी अयोध्याराणा ॥ असुर निवटूनि आणितों ॥५३॥
नळ नीळ अंगद जांबुवंत ॥ घेऊनि प्रवेशे विवरांत ॥ सात सहस्र योजनें तेथ ॥ अंधकार घोर पैं ॥५४॥
चौघे कासाविस होऊन ॥ मार्गीं पडिले मूर्च्छा येऊन ॥ मग ते मारुतीनें बांधोन ॥ आणिले उचलोनि बाहेरी ॥५५॥
लागतांचि शीतळ पवन ॥ सावध झाले चौघेजण ॥ प्रकाश देखोनियां नयन ॥ उघडिते जाहले ते काळीं ॥५६॥
तंव वीस कोटी राक्षस घेऊन ॥ मकरध्वज बैसला रक्षण ॥ मग पांचही वेष पालटून ॥ कावडी होऊनि चालिले ॥५७॥
तंव दटाविती असुर तयांतें ॥ कोठें रे जातां येणेंपंथें ॥ येरू म्हणती जातों तीर्थातें ॥ महिकावती पाहावया ॥५८॥
अंतरिक्ष करोनि उड्डाण ॥ घेऊं कालिकेचें दर्शन ॥ ऐसें ऐकतांचि वचन ॥ सर्व राक्षस क्षोभले ॥५९॥
सबळ दंड उचलून ॥ कपींसी करिती ताडण ॥ मग हनुमंतें पायीं धरून ॥ मारिलें आपटून तत्काळीं ॥६०॥
ऐसें देखतां विपरीत ॥ राक्षस धांवले समस्त ॥ प्रतापरुद्र हनुमंत ॥ जैसा कृतांत क्षोभला ॥६१॥
असंख्यात कुंजरभारीं ॥ प्रवेशती पांच केसरी ॥ तैसे पांचांनीं ते अवसरीं ॥ राक्षस सर्व मारिले ॥६२॥
वीस कोटी पिशिताशन ॥ पांच वीरीं भारे बांधोन ॥ पृथ्वीवरी आपटून ॥ समुद्रांत भिरकाविले ॥६३॥
तो मकरध्वज धांवोन ॥ भिडला मारुतीसीं येऊन ॥ मुष्टिप्रहारें करून ॥ एकमेकांसीं ताडिती ॥६४॥
सप्त पाताळें दणाणत ॥ परम क्षोभला हनुमंत ॥ हृदयीं देऊनि मुष्टिघात ॥ मकरध्वज पाडिला ॥६५॥
वक्षस्थळीं मारुती बैसोन ॥ म्हणे तुज आतां सोडवील कोण ॥ येरु म्हणे अंजनीनंदन ॥ जवळी नाहीं ये काळीं ॥६६॥
तो जरी येतां धांवोन ॥ तरी तुज करता शतचूर्ण ॥ तोचि माझा पिता जाण ॥ ऐकोनि मारुती शंकला ॥६७॥
मग तयासी हातीं धरून ॥ म्हणे सांग कैसें वर्तमान ॥ ब्रह्मचारी हनुमंत पूर्ण ॥ तूं सुत कैसा जाहलासी ॥६८॥
मीच हनुमंत रुद्रावतार ॥ तूं म्हणवितोसी माझा कुमर ॥ सांगाती हांसती साचार ॥ सांग प्रकार कैसा तो ॥६९॥
येरू म्हणे लंकादहन ॥ करून येतां वायुनंदन ॥ स्वेदें शरीर संपूर्ण ॥ ओलावलें ते काळीं ॥७०॥
तो स्वेद निपटोन ॥ कपाळींचा टाकिला जाण ॥ तो समुद्रीं पडतां मगरीनें ॥ गिळिला तोचि मी जन्मलो ॥७१॥
ऐसा वृतांत सांगूनी ॥ पुत्रें मस्तक ठेविला चरणीं ॥ तों मगरी आली धांवोनी ॥ वल्लभासी पहावया ॥७२॥
म्हणे स्वरूप दिसतें लहान ॥ जेव्हां केलें लंकादहन ॥ त्याकाळींचे स्वरूप पूर्ण ॥ प्रकटून संशय फेडावा ॥७३॥
मग भीमरूप धरिलें ते क्षणीं ॥ मगरी लागली दृढ चरणीं ॥ म्हणे चिंता न करावी मनीं ॥ अयोध्यानाथ सुखी असे ॥७४॥
अहिमही कपटी दोघेजण ॥ घेऊनि आले रामलक्ष्मण ॥ उदयीक देवीपुढें नेऊन ॥ बळी समर्पितील दोनप्रहरां ॥७५॥
आपण देऊळांत जाऊन ॥ बैसावें गुप्तरूपेंकरून ॥ ते स्थळीं रामलक्ष्मण ॥ भेटतील तुम्हांसी ॥७६॥
ऐसें ऐकतां सीताशोकहरण ॥ बोलता जाहला संतोषोन ॥ म्हणे असुरांतें बधोन ॥ तुझा नंदन स्थापीन त्या स्थळीं ॥७७॥
येरी म्हणे महिकावती ॥ नगर ॥ त्रयोदश सहस्र योजनें दूर ॥ आडवा समुद्र दुस्तर ॥ तरी विचार माझा एक ऐका ॥७८॥
तुम्ही पांचही बलवंत ॥ बसावें माझे वदननौकेंत ॥ महिकावतीस नेऊन त्वरित ॥ पुढती आणीन या स्थळीं ॥७९॥
नळ नीळ अंगद जांबुवंत ॥ ऐकतां जाहले भयभीत ॥ म्हणती मगरमिठी अद्भुत ॥ भक्षील उदकांत नेऊनियां ॥८०॥
तरी मारुति ऐके वचन ॥ आम्हीं रक्षितो हें स्थान ॥ तुजवांचोनि सिंधुलंघन ॥ सर्वथा नव्हे कोणासी ॥८१॥
मग तेथें उभा राहोन ॥ हनुमंतें चिंतिले श्रीरामचरण ॥ जय यशस्वी श्रीराम म्हणोन ॥ अकस्मात उडाला ॥८२॥
मनोवेगें हनुमंत ॥ आला तेव्हां महिकावतींत ॥ एकवीस दुर्गे रक्षकांसहित ॥ कोणासी नकळत ओलांडिलीं ॥८३॥
अणुरेणूहूनि लहान ॥ जाहला सीताशोकहरण ॥ भद्रकालींचे देवालय देखोन ॥ आंत संचरला ते काळीं ॥८४॥
कापट्य अनुष्ठानें बहुत ॥ राक्षस करिती देउळांत ॥ मद्य मांस विप्रप्रेत ॥ पूजनासी ठेविलें ॥८५॥
भ्रष्ट शास्त्रें काढिती ॥ एकासी एक वचन देती ॥ ऐसें करितां मोक्षप्राप्ती ॥ प्रमाण ग्रंथी लिहिलें असे ॥८६॥
ऐसें ऐकतां रामभक्त ॥ म्हणे यांसी कैसा मोक्ष प्राप्त ॥ आतां कपाळमोक्ष त्वरित ॥ पावती हस्तें माझिया ॥८७॥
असो देवालयीं जाऊनि महारुद्र ॥ देवी उचलोनि सत्वर ॥ नाहाणींत टाकूनि द्वार ॥ दृढ झांकिलें हनुमंते ॥८८॥
वज्रकपाटें देऊनी ॥ आपण बैसला देवीस्थानीं ॥ सर्वांग शेंदूर चर्चूनी ॥ जाहला भवानी हनुमंत ॥८९॥
देवी मारुतीकडे पाहात ॥ तो भयानक रूप दिसे बहुत ॥ जैसा हरिणीचे गृहांत ॥ महाव्याघ्र प्रवेशला ॥९०॥
तों येरीकडे असुर बहुत ॥ षड्ररस अन्नांचे पर्वत ॥ पूजासामुग्री अद्भुत ॥ घेऊनि अहिमही तेथें पातले ॥९१॥
तों वज्रकपाटें दिधली ॥ ती न उघडती कदाकाळीं ॥ एक म्हणती देवी क्षोभली ॥ म्हणूनि स्तुति करिताती ॥९२॥
ऐसा लोटला एक मुहूर्त ॥ तों रुद्ररूपिणी आंत बोलत ॥ म्हणे धन्य तुम्ही भक्त ॥ बळीसी रघुनाथ आणिला ॥९३॥
लंकेपुढें बहुतांचे प्राण ॥ मींच घेतले सत्यवचन ॥ तुमचें करावया भोजन ॥ येथें साक्षेपें पातलें ॥९४॥
माझें रूप बहुत तीव्र ॥ पाहतां जातील तुमचे नेत्र ॥ तरी पाडूनि गवाक्षद्वार ॥ पूजा आधीं समर्पा ॥९५॥
ऐसें देवी बोले आंतूनी ॥ अहिमही हर्षले ते क्षणीं ॥ म्हणती धन्य आम्हीं त्रिभुवनीं ॥ भक्तशिरोमणी दोघेही ॥९६॥
मग देउळमस्तकी विशाळ ॥ गवाक्ष पाडिलें तत्काळ ॥ पंचामृताचे घट सजळ ॥ स्नानालागीं ओतिले ॥९७॥
तों मुख पसरूनि हनुमंत ॥ घटघटां प्राशी पंचामृत ॥ पाठीं शुद्धोदक ओतीत ॥ प्रक्षाळिलें मुख तेणें ॥९८॥
धूप दीप वास ते समयीं ॥ देवीस म्हणे हे तूं घेईं ॥ सवेंच म्हणे भक्तां लवलाहीं ॥ नैवेद्य झडकरी येऊं द्या ॥९९॥
मग भरोनि विशाळ पात्रें ॥ अन्न ओतिती एकसरें ॥ जय जय देवी म्हणोनि गजरे ॥ असुर सर्व गर्जती ॥१००॥

सव्य अपसव्य हस्तेंकरूनि ॥ स्वाहा करीत रुद्ररूपिणी ॥ जैसा दवाग्नि चेतला वनीं ॥ तो नाना -काष्टें भक्षीत ॥१॥
पंचभक्ष्य परमान्न ॥ बहुत रंगाचें ओदन ॥ शाखा लवण शाखा आणोन ॥ असंख्यात रिचविती ॥२॥
दधि दुग्ध घृत नवनीत ॥ यांचे पाट सोडिले बहुत ॥ जैशा वर्षाकाळीं सरिता धांवत ॥ समुद्रासी भेटावया ॥३॥
पुजारे लोहदंडें घेउनी ॥ मोकळी करिती तेव्हां नाहाणी ॥ प्रसाद बाहेर यावा म्हणोनी ॥ प्रयत्न करिती बहुसाल ॥४॥
तंव तेथें देवी बैसली भयभीत ॥ तिजवरी लोहदंड आदळत ॥ ती म्हणे संकट बहुत ॥ मज येथें ओढवलें ॥५॥
असुरीं आणिले दशरथसुत ॥ नैवेद्य ग्रासितो हनुमंत ॥ मज ताडण होय येथ ॥ कोणासी अनर्थ सांगा हा ॥६॥
असो नाहाणी मोकळी करिती असुर ॥ परी कांहींच नये बाहेर ॥ म्हणती आजि देवीनें समग्र ॥ ग्रासिलें हाचि निर्धार पैं ॥७॥
वृद्ध वृद्ध असुर बोलत ॥ कैंची देवी मांडिला अनर्थ ॥ इहीं चोरूनि आणिला रघुनाथ ॥ बरवा अर्थ दिसेना ॥८॥
रावणें चोरिली सीता सुंदर ॥ तेथें अकस्मात आला एक वानर ॥ तेणें नगर जाळूनि समग्र ॥ केला संहार बहूतांचा ॥९॥
तैसेंच मांडले येथ ॥ ऐसें बोलोनि बुद्धिवंत ॥ निजस्थानासी त्वरित ॥ जाते जाहले ते काळीं ॥११०॥
असो इकडे अन्नाचे पर्वत ॥ ओतितां असुर भागले समस्त ॥ परी देवी नव्हेच तृप्त ॥ पुरे न म्हणे सर्वथा ॥११॥
मग घातलें शुद्ध जळ ॥ सवेंचि अर्पिले तांबूल ॥ तेव्हां हाक फोडूनि प्रबळ ॥ रुद्ररूपिणी बोलतसे ॥१२॥
म्हणे मी तुष्टल्यें आजि पूर्ण ॥ तुम्हांसी अक्षयपद देईन ॥ तुम्ही आणि लंकापति रावण ॥ करीन समान दोहींचें ॥१३॥
माझी प्रसन्नता लवलाह्या ॥ आतांच येईल प्रत्यया ॥ ऐसे शब्द देवीचे परिसोनियां ॥ शहाणे चालिले गृहासी ॥१४॥
देवी म्हणे याउपरी ॥ राम सौमित्र आणा झडकरी ॥ सगळेचि घाला देवळाभीतरीं ॥ याउपरी कौतुक पहा ॥१५॥
सच्चिदानंद रघुवीर ॥ ज्याचिया स्वरूपा नाहीं पार ॥ जो वेदशास्त्रांसी अगोचर ॥ त्यास गिळीन सगळाचि ॥१६॥
ऐसे शब्द देवीचे ऐकोन ॥ हर्षले अहि मही दोघेजण ॥ वीस असुर चालिले घेऊन ॥ रामलक्ष्मण आणावया ॥१७॥
रविकुळींचीं निधानें दोन्ही ॥ ठेविलीं नागपाशीं आकर्षूनी ॥ तीं सोडोनियां ते क्षणीं ॥ रथासी दृढ बांधिले ॥१८॥
मग काढिलें मोहनास्त्र ॥ सावध जाहले रामसौमित्र ॥ राजीवाक्ष उघडी नेत्र ॥ तों सभोंवते असुर दाटले ॥१९॥
श्रीराम सौमित्रासी बोले ॥ बा रे शत्रूंनीं आपणांसी आणिलें ॥ आमचें धनुष्य बाण हिरोनी नेलें ॥ रथीं बांधिलें दृढ आम्हां ॥१२०॥
जानकीसारिखें चिद्रत्न ॥ गेलें दुःखसागरी बुडोन ॥ भरत त्यागील आतां प्राण ॥ हें वर्तमान जातांचि ॥२१॥
कौसल्या सुमित्रा दोघीजणी ॥ प्राण देतील ऐकतांक्षणीं ॥ वसिष्ठादि महामुनी ॥ दुःखचक्रीं पडतील ॥२२॥
बिभीषण सुग्रीव हनुमंत ॥ नळ नीळ अंगद जांबुवंत ॥ माझे प्राणसखे समस्त ॥ प्राण देतील ऐकतां ॥२३॥
देव समस्त बंदीं पडले ॥ त्यांचे धैर्यदुर्ग आजि खचले ॥ क्षुधित पात्रावरूनि उठविलें ॥ तैसें झालें देवांसी ॥२४॥
आतां असावें धैर्य धरून ॥ जरी संकटीं पावेल उमारमण ॥ तरी हें क्षणमात्रें विघ्न ॥ निरसोनि जाईल सौमित्रा ॥२५॥
जो साक्षात रुद्रवतार ॥ तो आमुचा हनुमंत साचार ॥ येथें जरी पातला सत्वर ॥ तरी असुर संहरितां ॥२६॥
साक्षात शेष नारायण ॥ अवतारी पुरुष रामलक्ष्मण ॥ समयासारिखें वर्तमान ॥ दाविती खूण जाणिजे ॥२७॥
असो राक्षसीं रामसौमित्र ॥ रथीं बांधिले दृढ सत्वर ॥ सिंधूरवर्ण पुष्पहार ॥ गळां घातले तेधवां ॥२८॥
वरी उधळिती शेंदूर ॥ पुढें होतसे वाद्यांचा गजर ॥ नग्न शस्त्रें करून समग्र ॥ असुर हांका फोडिती ॥२९॥
चालविले तेव्हां मिरवत ॥ तंव नगरलोक आले समस्त ॥ पहावया श्रीरघुनाथ ॥ एक चढती गोपुरी ॥१३०॥
देखतां दोघे सुकुमार ॥ लोकांसी न धरवे गहिंवर ॥ नेत्रीं स्रवों लागलें नीर ॥ हाहाकार जाहला ॥३१॥
नरनारी आक्रंदत ॥ एकचि वर्तला आकांत ॥ चरचर जीव समस्त ॥ पाहूनि रघुनाथ शोक करिती ॥३२॥
तीन प्रदक्षिणा करून ॥ देउळीं आणिले दोघेजण ॥ देवीचीं कपाटें उघडून ॥ आंत लोटोनि दीधले ॥३३॥
कपाटें देऊन पुढती ॥ राक्षस गोंधळ घालिती ॥ हातीं दिवट्या घेऊनि नाचती ॥ मद्य प्राशिती उन्मत्त ॥३४॥
इकडे देउळांत रामलक्ष्मण ॥ पाहाती देवीसी विलोकून ॥ तंव तिणें पसरिलें वदन ॥ मुख जैसे काळाचें ॥३५॥
हाक दिधली भयंकर ॥ म्हणे तुम्ही दोघे राजपुत्र ॥ तुम्हांसी गिळिन सत्वर ॥ तरी स्मरण करा कुळदैवत ॥३६॥
तुमचा प्राणसखा असेल पाहीं ॥ त्यासी चिंतावें देहांतसमयीं ॥ यावरी तो जनकजांवई ॥ काय बोलता जाहला ॥३७॥
जरी अनर्थी पडिले भक्त ॥ तरी माझें स्मरण करीत ॥ तो मी आजि रघुनाथ ॥ संकटीं स्मरूं कोणासी ॥३८॥
तरी माझिया प्राणांचा प्राण ॥ जिवलग सखा वायुनंदन ॥ तो असतां तरी विघ्न ॥ कदा न लागतें आम्हांसी ॥३९॥
आतां मारुतिऐसा स्नेहें विशेष ॥ माये तूंचि करी कां आम्हांस ॥ कीं जननी पाळी बाळकांस ॥ प्रीति बहुत धरूनियां ॥१४०॥
ऐकतां रघुपतीचें वचन ॥ कपीचे नेत्रीं लोटलें जीवन ॥ स्फुंदस्फुंदोनि वायुनंदन ॥ धरी चरण रामाचे ॥४१॥
तेणें नयनोदकेंकरून ॥ प्रक्षाळिले रामचरण ॥ मग तो सीताशोकहरण ॥ रूप आपुलें प्रकट करी ॥४२॥
दृष्टीं देखतां हनुमंत ॥ प्रेमें दाटला रघुनाथ ॥ उठोनि हृहयीं आलिंगित ॥ काय दृष्टांत देऊं येथें ॥४३॥
कवींनी तर्क केले बहुत ॥ परी त्या सुखास नाही दृष्टांत ॥ पाठिराखा कैवारी भक्त ॥ मारुतीऐसा नव्हेचि ॥४४॥
मारुतीस म्हणे रघुवीर ॥ म्यां घेतले अनंत अवतार ॥ तुझे न विसरे उपकार ॥ कल्पांतींही हनुमंता ॥४५॥
तुझिया उपकारा नाहीं भिती ॥ काय काय आठवूं मारुती ॥ असो यावरी उर्मिलापती ॥ हनुमंतासी भेटला ॥४६॥
श्रीराम म्हणे हनुमंता ॥ कैसा शत्रु वधावें आतां ॥ येरू म्हणे तुम्ही चिंता ॥ न करावी कांही मानसी ॥४७॥
तुम्ही मागें असा लपोन ॥ एकेक असुर बोलावून ॥ तयांचीं शिरें छेदून ॥ करीन चूर्ण येथेंचि ॥४८॥
राम म्हणे माझे धनुष्यबाण जरी देशील आणून ॥ तरी हे असुर संहारीन ॥ क्षणमात्र न लागतां ॥४९॥
तंव बोले वायुनंदन ॥ मी मारीन अहिरावण ॥ मग कपाटें उघडोन ॥ महिरावण वधा तुम्ही ॥१५०॥

तेंव्हा गुप्तरूपें हनुमंते जाऊन ॥ दोघांचे आणिले धनुष्यबाण ॥ पाठीसी लपवूनि रामलक्ष्मण ॥ आपण देवी होउनि बैसला ॥५१॥
मग म्हणे अहिरावणा ॥ तूं आधी घेईं माझ्या दर्शना ॥ ऐकातांचि ऐशा वचना ॥ येरू प्रवेशे देउळीं ॥५२॥
जैसा पंचाननाचें दरींत ॥ वारण प्रवेशे उन्मत्त ॥ कीं व्याघ्राचिये जाळीत ॥ मृग अकस्मात संचरे ॥५३॥
कीं भुजंगाचे बिळीं देख ॥ प्रवेशला जैसा मूषक ॥ कीं मरण नेणोनि पतंग मूर्ख ॥ दीपासी भेटों पातला ॥५४॥
तैसा प्रवेशे अहिरावण ॥ भयानक देवी देखोन ॥ धाकें धाकें चि नमन ॥ करिता जाहला तेधवां ॥५५॥
देवीचरणीं मस्तक ठेविला ॥ देखोनि महारुद्र क्षोभला ॥ असुर पायीं रगडिला ॥ शतचूर्ण केला मस्तक ॥५६॥
हस्त पाद झाडी ते क्षणीं ॥ तेणें दणाणली मंगळजननी ॥ तो दणाण भयंकर ऐकोनी ॥ शाहाणे उठोनि पळाले ॥५७॥
अहिरावणाचा गेला प्राण ॥ मग महिरावण बोले वचन ॥ म्हणे चार घटिका जाहल्या पूर्ण ॥ बंधु बाहेरी नयेचि ॥५८॥
काय तो पाहावया वृत्तांत ॥ पूजारी जाय देउळांत ॥ तयाचा दायदही जात ॥ त्याचे पाठीं हळूहळू ॥५९॥
देउळीं अन्नप्रसाद समूळ ॥ तो अवघा पैं नेईल ॥ म्हणोनियां उतावेळ तो देउळीं प्रवेशला ॥१६०॥
पुढील काळें ओढिला ॥ देवी नमावया गेला ॥ मत्कुणप्राय रगडिला ॥ पायांतळीं हनुमंतें ॥६१॥
ऐसें देखोनि विपरीत ॥ दुसरा चळचळां कांपत ॥ म्हणे हा होय हनुमंत ॥ लंका जेणें जाळिली ॥६२॥
आंगीं मुरकुंडी वळोन ॥ दारांत आपटला येऊन ॥ दोन्हीं हस्तेंकरून ॥ शंख करी आक्रोशें ॥६३॥
म्हणें जेणें लंका जाळिली ॥ तोच काळ बैंसला देउळीं ॥ देवी मोरींत दाटिली ॥ पूजा घेतली सर्व तेणें ॥६४॥
पूजारियासहित अहिरावण ॥ यमपुरीस पाठविला पूर्ण ॥ पिशिताशन नाम ऐकतां जाण ॥ पळों लागलें चहूंकडे ॥६५॥
राक्षसां जाहला आकांत ॥ एक एकांतें धरूनि हनुमंत ॥ तेथेंचि पाववी मृत्यु ॥ दिशा लंघोनि एक जाती ॥६६॥
मग शस्त्रें कवचें बांधोन ॥ सेनासागर एकवटून ॥ सिद्ध झाला महिरावण ॥ युद्धालागीं ते काळीं ॥६७॥
म्हणे बाहेर येई रे मर्कटा ॥ कोठें प्रवेशलासि महाधीटा ॥ आजि मृत्युपुरींचिया वाटा ॥ रामासहित लावीन तूंतें ॥६८॥
तों देऊळामाजी वायुपुत्र ॥ स्कंधी घेत राम सौमित्र ॥ कीं तें विष्णु कर्पूरगौर ॥ एका वहनीं बैसले ॥६९॥
कीं शशी आणि दिनपती ॥ बैसले दिसती एक रथीं ॥ कीं इंद्र आणि वाचस्पति ॥ एक वहनीं आरूढले ॥१७०॥
तैसें दोघे स्कंधी घेऊन ॥ बाहेर निघे वायुनंदन ॥ पादप्रहारें करून ॥ कपाटें फोडिली ॥ तत्काळीं ॥७१॥
बाहेर प्रकटतां तत्काळ ॥ पुच्छें उडवूनियां देऊळ ॥ आकाशीं भिरकाविलें सकळ ॥ जेवीं बाळ कंदुक टाकी ॥७२॥
देवालय विदारूनी ॥ देविसहित समुद्रजीवनीं ॥ टाकितां राक्षसीं मिळूनी ॥ अंजनीतनय वेढिला ॥७३॥
खालीं रामसौमित्र उतरले ॥ श्रीराम कोदंड चढविलें ॥ अचळ ठाण मांडिलें ॥ बाण लाविला चापासी ॥७४॥
महिरावणास म्हणे रघुनंदन ॥ कपटिया साहें माझे बाण ॥ तुझी वाट पाहतो अहिरावण ॥ तुज धाडीन त्याजपासी ॥७५॥
तों राक्षसें धनुष्य ओढून ॥ रामावरी सोडिले बाण ॥ रघुनाथें शिर छेदोन ॥ क्षणमात्रें टाकिलें ॥७६॥
नरवीरश्रेष्ठ रघुनंदन ॥ महिवरी सोडीत शत बाण ॥ त्याचे लल्लाटीं जाऊन ॥ एकपंक्ती बैसले ॥७७॥
परी नवल वर्तलें अद्भुत ॥ रुधिर बिंदु खालीं पडत ॥ त्याचे महिरावण होत ॥ एकसारिखे सर्वही ॥७८॥
लक्षांच्या लक्ष महिरावण ॥ त्यावरी राम टाकी बाण ॥ त्यांचिया रक्तबिंदुंपासून ॥ कोट्यनुकोटी निपजती ॥७९॥
तितुकेही रामावरी असुर ॥ करिते जाहले शस्त्रमार ॥ मग घाय टाळित रघुवीर ॥ चकित पाहे चहूंकडे ॥१८०॥
मग बोले चापपाणी ॥ वैरी वधावे शस्त्रेंकरूनी ॥ तंव आगळेचि होती ते क्षणीं ॥ न कळे करणी कैसी हे ॥८१॥
तंव तो निर्वाणीचा भक्त ॥ वज्रदेही वीर हनुमंत ॥ दृष्टी देखोनि विपरीत ॥ चिंताक्रांत पडियेला ॥८२॥
मग तो लोकप्राणेशनंदन ॥ मगरीपासी आला उठोन ॥ तीस पुसे वर्तमान ॥ समूळ महिरावणाचें ॥८३॥
ती म्हणे रंभा देवांगना ॥ जात होती इंद्र भुवना ॥ तंव भृगुऋषि जाणा ॥ तिणें अकस्मात देखिला ॥८४॥
त्यासी नाही केले नमन ॥ म्हणे हा कुरूप वृद्ध ब्राह्मण ॥ तंव तो महाराज तपोधन ॥ दिधला शाप दारुण तीतें ॥८५॥
म्हणे तूं सर्पिणी होऊनी ॥ विचरें सदा घोर वनीं ॥ धांवून येरी लागे चरणीं ॥ म्हणे मज उःशाप देईंजे ॥८६॥
येरू म्हणे तूं होशील सर्पिणी ॥ क्षणएक दिससी पद्मिणी ॥ एकदां सूर्यरेत पडतांक्षणी ॥ जासी उद्धरून निजपदा ॥८७॥
मग अहिरूप हिंडे वनीं ॥ क्षणएक जाहली असे पद्मिणी ॥ तों सूर्याचें विर्य वरूनी ॥ अकस्मात वर्षलें ॥८८॥
अहिंचे मुखीं वीर्य पडत ॥ तो अहिरावण जाहला अद्भुत ॥ महीवरी पडलें जे रेत ॥ महिरावण तोचि जाहला ॥८९॥
रंभा गेली उद्धरून ॥ परी रक्तबिंदूंचे होती महिरावण ॥ हें चंद्रसेनेस वर्तमान ॥ जाऊनियां पुसावें ॥१९०॥
अहिरावणाची पत्नी ॥ चंद्रसेना ते सत्यवचनीं ॥ हें हनुमंतें ऐकोनी ॥ उडे गगनीं अकस्मात ॥९१॥
महिकावतीस येऊनी ॥ प्रवेशला तेव्हां राजसदनीं ॥ तों चंद्रसेना बैसली ध्यानीं । चापपाणी आठवित ॥९२॥
दृष्टीं देखोनि रघुवीर ॥ तीस वाढला कामज्वर ॥ म्हणे श्रीरामाऐसा भ्रतार ॥ जन्मोजन्मी भोगावा ॥९३॥
त्चाचि वेधेंकरून जाण ॥ तीस लागलें श्रीरामध्यान ॥ सकळ विसरली देहभान ॥ गुंतले मन राघवीं ॥९४॥
तंव तीजजवळी आला हनुमंत ॥ बळें हस्तटाळिया वाजवित ॥ येरी नेत्र उघडोनि पाहत ॥ तंव तो रामदूत देखिला ॥९५॥
हनुमंते करूनि नमन ॥ सांगे सर्व वर्तमान ॥ पुराणपुरुष रघुनंदन ॥ परम संकटीं पडियेला ॥९६॥
येरी म्हणे हें वर्तमान ॥ तुज अवघे मी सांगेन ॥ माझा मनोरथ पूर्ण ॥ जरी तूं सिद्धी पावविसी ॥९७॥
रामप्रिय म्हणे अवश्य ॥ येरी म्हणे देईं भाष ॥ पुढील कार्य जाणोनि विशेष ॥ प्रमाण दिधलें हनुमंतें ॥९८॥
येरी म्हणे ऐक वचन ॥ सुरतसुखें रघुनंदन ॥ एकदां तरी भोगीन ॥म्हणोनि भाष घेतली ॥९९॥
आतां रामासी होईल जय प्राप्त ॥ तो ऐका सावध वृत्तांत ॥ महिरावणें तप अद्भुत ॥ करूनि शिव तोषविला ॥२००॥

हा वर मागितला त्वरित ॥ युद्धसमयीं वर्षावें अमृत ॥ ऐक्य होतां सुधारसमुक्त ॥ उद्भवती महिरावण ॥१॥
भ्रमरमाळा शिवकंठी ॥ ते मिलिंद पाताळा जाती उठाउठी ॥ अमृत चंचू भरूनि वृष्टी ॥ रक्तावरी करिती त्या ॥२॥
एकत्र होतां रक्त अमृत ॥ महिरावण निजपती तेथ ॥ ऐसें ऐकतांचि हनुमंत ॥ पाताळ धुंडीत गेला असे ॥३॥
तों अमृतकुंड परम गहन ॥ तेथें लोकपाळांचे रक्षण ॥ तें तोडित वायुनंदन ॥ अमृताजवळी पातला ॥४॥
तों चंचू भरूनि अपार ॥ असंख्यात जाती भ्रमर ॥ पर्वताऐसें तयांचे शरीर ॥ केले चूर सर्वही ॥५॥
त्यांमाजी श्रेष्ठ भ्रमर ॥ मेरुपर्वताऐसें त्याचें शरीर ॥ क्रोधें धांविन्नला सत्वर ॥ वायुकुमर लक्षूनियां ॥६॥
हनुमंतें मुष्टिघात दिधला ॥ भ्रमर पृथ्वीवरी पाडिला ॥ पक्ष उपडितां ते वेळां ॥ काकुळती आला मारुतीसी ॥७॥
मज देई प्राणदान ॥ मी तुझ्या कार्यासी येईन ॥ हनुमंतें भाष घेऊन ॥ तेव्हां भ्रमर सोडिला ॥८॥
सवेंच उडाला तेथून ॥ राघवाजवळी येऊन ॥ म्हणे आतां ब्रह्मास्त्र घालोन ॥ वैरी एकदांचि आटावे ॥९॥
ऐसें बोलतां वायुसुत ॥ रघुनाथ बाणीं ब्रह्मास्त्र स्थापित ॥ शर सुटतांचि समस्त ॥ भस्म जाहले महिरावण ॥२१०॥
जैसी होतां ब्रह्मप्राप्ति ॥ संसारदुःखें वितळती ॥ कीं उगवतां गभस्ति ॥ जेवीं लपती तारागणे ॥११॥
तैसें सुटतां ब्रह्मास्त्र ॥ मुख्य रूपसहित असुर ॥ भस्म जाहले समग्र ॥ जयजयकार सुर करिती ॥१२॥
पडली देखतां मुख्य धुर ॥ पळों लागले ते असुर ॥ हनुमंतें पुच्छ समग्र ॥ सेनेभोवतें वेष्टिलें ॥१३॥
मग लोहर्गळा घेउनी ॥ सैन्य झोडी तयेक्षणीं ॥ कित्येक अंतरिक्ष उडोनि ॥ राक्षस पळती तेधवां ॥१४॥
तों वरून पुच्छें सत्वर ॥ बांधिले सर्व निशाचर ॥ सागरीं बुडविलें समग्र ॥ पुच्छें घुसळूनि आणिले ॥१५॥
एक जाती दिशा लंघून ॥ तों पुच्छ येत तिकडून ॥ ब्रह्मांड व्यापिलें संपूर्ण ॥ पुच्छेंकरूनि हनुमंतें ॥१६॥
मारुति केवळ ईश्वर ॥ त्याचे पुच्छासी नाहीं पार ॥ ब्रह्मांडाबाहेर समग्र ॥ आढेवेढे करी पुच्छ ॥१७॥
असो दशदिशा धुंडोन ॥ पुच्छें असुर आणिले ओढून ॥ महिकावतीस जाऊन ॥ पुच्छ रिघे घरोघरीं ॥१८॥
पुरुष ओढोनि काढी बाहेरी ॥ अर्गळाघायें चूर्ण करी ॥ भ्रतारा लपवोनि नारी ॥ दारीं उभ्या राहती ॥१९॥
परी पुच्छ न सोडी साचार ॥ गूढ स्थळाहून काढी असुर ॥ आकांत वर्तला थोर ॥ सांगती हेर चंद्रसेनेसी ॥२२०॥
ती म्हणे घाला जानकीची आण ॥ तेणें निरसेल हे विघ्न ॥ मग त्याचि युक्तीकरून ॥ जन सकळ वांचले॥२१॥
जयजयकार करून सुर ॥ वर्षती पुष्पसंभार ॥ रामसौमित्र वायुकुमर ॥ एके ठायीं मिळाले ॥२२॥
शत्रुक्षयाचें कारण ॥ कैसा निमाला महिरावण ॥ सौमित्रासी म्हणे सीतारमण ॥ तेणें प्रत्युत्तर दीधलें ॥२३॥
म्हणें हनुमंतें जाऊन ॥ शत्रुक्षय होय पूर्ण ॥ तें साधून आला कारण ॥ त्यास वर्तमान पुसा हें ॥२४॥
मग मारुतीचे गळां सप्रेम ॥ मिठी घाली श्रीराम ॥ तंव तो चिंताच्रकी परम ॥ पडला असे मारुती ॥२५॥
मग राम म्हणे प्राणसखया ॥ कां मुख गेलें उतरोनियां ॥ ते मज सांग लवलाह्या ॥ म्हणेन वदन कुरवाळिलें ॥२६॥
मग हनुमंत वर्तमान ॥ रामासि सांगें मुळींहून ॥ चंद्रसेनेसी भाषदान ॥ दृढ देऊनि मी आलों ॥२७॥
ऐकोनि हांसें रामचंद्र ॥ म्हणे बा रे तूं चातुर्यसमुद्र ॥ मी एकपत्नीव्रती वीर ॥ हे तुज काय न ठाऊकें ॥२८॥
तुझी भाषा नव्ह अप्रमाण ॥ मजही न गमे दुर्व्यसन ॥ तूं चतुरमुकुटरत्न ॥ युक्ति करून वारीं हें ॥२९॥
मग चंद्रसेनेच्या गृहाप्रति ॥ आला तत्काळ मारुति ॥ म्हणे आणितों अयोध्यापति ॥ मंचक दृढ घाली कां ॥२३०॥
चंद्रसेना हर्षलीं चित्तीं ॥ दृढ मंचक घातला एकांती ॥ सुमनशेज रचूनि युक्तीं ॥ नाना उपभोग ठेविले ॥३१॥
मग बोले हनुमंत ॥ मंचक मोडतां अकस्मात ॥ तरी न बैसे रघुनाथ ॥ बोल मग मज नाहीं ॥३२॥
चंद्रसेना म्हणे हनुमंता ॥ मंचक न मोडे हा तत्वंतां ॥ मग जो भ्रमर रक्षिला होता ॥ तो आणिला गुप्तरूपें ॥३३॥
रंभापत्रप्रमाण पूर्ण ॥ मंचक आंत अवघा कोरून ॥ तेणें तत्काळ आज्ञा वंदून ॥ तैसाचि केला ते काळीं ॥३४॥
चंद्रसेनेच्या गृहीं सत्वर ॥ हनुमंतें आणिला रघुवीर ॥ मंचकीं बैसतां जगदोद्धार ॥ तत्काळ चूर्ण जाहला ॥३५॥
उठोनि चालिला रघुनंदन ॥ येरी विलोकी दीनवदन ॥ वायुसुताकडे पाहून ॥ चंद्रसेना बोलतसे ॥३६॥
म्हणे कपटी तूं वानर देख ॥ तुवांचि कोरविला मंचक ॥ शेवटी नेतोसी रघुनायक ॥ मनोरथ माझे न पुरतां ॥३७॥
मी तुज शाप देईन आतां ॥ ऐकतां कृपा उपजली रघुनाथा ॥ हस्त ठेवीत तिचे माथां ॥ म्हणे चिंता न करावी ॥३८॥
माझी ध्यानमूर्ति सुंदर ॥ हृदयीं भोगीं निरंतर ॥ पुढें सत्यभामा चतुर ॥ कृष्णावतारीं होसी तूं ॥३९॥
ऐसें बोलतां रघुनाथ ॥ ती तेथेंचि जाहली समाधिस्थ ॥ पुढें महाकावतींत नृपनाथ ॥ मकरध्वज स्थापिला ॥२४०॥
स्कंधीं वाहून रामलक्ष्मण ॥ हनुमंतें केलें उड्डाण ॥ नळ नीळ अंगद जांबुवंत पूर्ण ॥ तेही पुढें भेटलें ॥४१॥
जैसा उदय पावे आदित्य ॥ तैसा सुवेळेसी येत हनुमंत ॥ बिभीषण आणि किष्किंधानाथ ॥ सामोरे धांवती दळभारेंसी ॥४२॥
सप्रेंमें सुग्रीव बिभीषण ॥ आले हनुमंतासी देखोन ॥ म्हणती बा रे हा देह ओवाळून ॥ तुजवरून टाकावा ॥४३॥
सुग्रीव आणि बिभीषण ॥ आश्चर्य करिती दोघेजण ॥ म्हणती धन्य धन्य वायुनंदन ॥ भरिलें त्रिभुवन प्रतापें ॥४४॥
जाहला एकचि जयजकार ॥ सर्वांसी भेटला रघुवीर ॥ हनुमंताचा प्रताप समग्र ॥ राजीवनेत्र स्वयें वर्णीं ॥४५॥
या ब्रह्मांडमंडपांत ॥ मारुतिऐसा नाही भक्त ॥ याचे प्रतापें आम्ही समस्त ॥ वानर धन्य जाहलों ॥४६॥
ब्रह्मांनंद म्हणे श्रीधर ॥ अग्निपुराणीं हे कथा सुंदर ॥ बोलिला सत्यवतीकुमर ॥ तेंचि सार कथियेलें ॥४७॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत पंडित चतुर ॥ एकत्रिंशत्तमोध्याय गोड हा ॥२४८॥
॥श्रीसीतारामचंद्रार्पणमस्तु॥

RamVijay Adhyay - 30

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥

जो पद्मिनीवल्लभकुलभुषण ॥ जो पद्मजातजनक पद्मलोजन ॥ विषकंठहृदय दशकंठदलन ॥ सच्चिदानंदतनु जो ॥१॥
जो रघुकुलकमलदिवाकर ॥ अजित भ्रांतिविपिनवैश्वानर ॥ जो भक्तहृदयाब्जभ्रमर ॥ लीलावतार धरी जो ॥२॥
जो षड्गुणैश्वर्यसंपन्न ॥ यश श्री कीर्ति विज्ञान ॥ जो औदार्यवैराग्यपरिपूर्ण ॥ सत्यज्ञान शाश्वत जो ॥३॥
जो कां निर्विकल्प अनंत ॥ हेतुदृष्टांत विवर्जित ॥ तो सुवेळाचळीं रघुनाथ ॥ राक्षसवधार्थ पातला ॥४॥
जो भवगजविदारक मृगनायक ॥ मोक्षफळाचा परिपाक ॥ तो राम ताटिकांतक ॥ सुरपाळ जगद्रुरु ॥५॥
गतकथाध्यायीं निरूपण ॥ गुणसिंधूचा बंधु लक्ष्मण ॥ इंद्रजिताचा वध करून ॥ शिर घेऊन पैं गेला ॥६॥
शरीराचे प्राक्तन विचित्र ॥ ऋषभें सुवेळेसी नेलें शिर ॥ धड रणीं भुजा सत्वर ॥ लंकेवरी पडियेली ॥७॥
भुजा आपटोनि मागुती उडत ॥ जैसा कंदुक आदळोनि उसळत ॥ तैसा भुजदंड अकस्मात ॥ निकुंभिलेंत पडियेला ॥८॥
सुलोचनेचे आंगणीं ॥ भुजदंड पडिला ते क्षणीं ॥ तों रावणस्नुषा अंतरसदनीं ॥ सुखरूप बैसली असे ॥९॥
ते दशशतवदनाची कुमरी ॥ कीं लावण्यसागरींची लहरी ॥ ज्येष्ठ स्नुषा निर्धारीं ॥ राघवारीची ती होय ॥१०॥
जे नगारिशत्रूची राणी ॥ यामिनाचरांची स्वामिणी ॥ जिचें स्वरूपलावण्य देखोनी ॥ सुरांगना होती लज्जित ॥११॥
देवगणगंधर्वराजकुमरी ॥ सेवा करिती अहोरात्री । सहस्रनेत्राची अंतुरी ॥ न पवे सरी जियेची ॥१२॥
आंगींचा सुवास अद्भुत ॥ धांवे एक कोशपर्यंत ॥ विषकंठरिपूची कांता यथार्थ ॥ तुळितां न पुरे इयेसीं ॥१३॥
नैषधजाया परम सुंदर ॥ वर्णिती काव्यकर्ते चतुर ॥ परी शेषकन्येसी साचार ॥ उपमा द्यावया पुरेना ॥१४॥
आंगींच्या प्रभेने भूषणें ॥ झळकती अत्यंत दिव्य रत्नें ॥ किन्नरकन्या गायनें ॥ मधुरस्वरें जवळ करिती ॥१५॥
एक शृंगार सांवरिती ॥ एक चामरें घेऊनि वारिती ॥ एक उपभोग आणोनि देती ॥ संतोषविती नानाशब्दें ॥१६॥
सुलोचनेचे आनंदु ॥ तों अमृतीं पडे विषबिंदु ॥ तैसा तो भुज सुबुद्धु ॥ अंगणीं येऊन पडियेला ॥१७॥
भुज पडतांचि ये धरणी ॥ दणाणिली तये क्षणीं ॥ दूती कित्येक धांवूनी ॥ पहावया बाहेर आल्या ॥१८॥
ते पाचबंध अंगणांत ॥ वीरपाणि पडिला अद्भुत ॥ देखोनि दासी भयभीत ॥ आल्या शंकित सांगावया ॥१९॥
म्हणती नवल वर्तलें वो साजणी ॥ महावीराचा तुटोनि पाणी ॥ येऊन पडिलासे अंगणीं ॥ निराळमार्गें अकस्मात ॥२०॥
ऐकोनि दासींचे वचन ॥ दचकलें सुलोचनेंचें मन ॥ रत्नपादुका त्वरेंकरून ॥ अंध्रियुगुळीं लेइल्या ॥२१॥
तडित्प्राय झळके अंबर ॥ आंगणांत आली सत्वर ॥ उतरला तेव्हां मुखचंद्र ॥ विव्हळनेत्र जाहले ॥२२॥
अंग जाहलेसें विकळ ॥ पुढें न घालवेचि पाऊल ॥ वदनींचें काढोनि तांबूल ॥ एकीकडे भिरकाविलें ॥२३॥
सखियांसी म्हणे सुलोचना ॥ प्राणपति आज गेले रणा ॥ सीतेलागीं अयोध्याराणा ॥ सुवेळाचळीं बैसला ॥२४॥
ऐसें बोलतां शेषनंदिनी ॥ भुजेसमीप येतां ते क्षणीं ॥ तंव ते शक्रजिताचा पाणी ॥ पतिव्रतेनें ओळखिला ॥२५॥
पंचांगुळीं मुद्रिका मंडित ॥ वीरकंकणें दिव्य विराजित ॥ दंडीं कीर्तिमुखें झळकत ॥ चपळेहूनि विशेष पै ॥२६॥
आजि माझें जहाज बुडालें ॥ म्हणोनि वदन हातीं पिटिलें ॥ परम आंकंत ते वेळे ॥ वाटे बुडाले ब्रह्मांड ॥२७॥
सुमनकळिकेवरी सौदामिनी ॥ पडतां उरी न उरे ते क्षणीं ॥ तैसी निस्तेज होउनी ॥ भोगींद्रनंदिनी पडियेली ॥२८॥
लोभियाचे गेलें धन ॥ कीं जळचरें जीवनावांचून ॥ तैसी पतिवियोगेंकरून ॥ सुलोचना तळमळे ॥२९॥
म्हणे विपरीत काळाची गती ॥ मृगाजळी बुडाला अगस्ती ॥ दीपतेजें रोहिणीपती ॥ आहाळोनि खालीं पडियेला ॥३०॥
तमकूपीं बुडाला तरणी ॥ पाडसें सिंह धरिला वनी ॥ पिपीलिकेनें मुखी घालोनि ॥ मेरु कैसा रगडिला ॥३१॥
अळिकेनें गिळिला सुपर्ण ॥ मशकीं ग्रासिला महाअग्न ॥ भूतांनीं काळ धरून ॥ समरांगणीं मारिला ॥३२॥
मग सुलोचनेसी उचलोनी ॥ सखिया बैसविती सांवरूनी ॥ पतीची भुजा हृदयीं धरूनी ॥ आक्रंदत सुलोचना ॥३३॥
मग भुजेप्रति बोले वचन ॥ कैसें प्राणपतीस आलें मरण ॥ तरी तें सर्व वर्तमान ॥ लिहून मज विदित करीं ॥३४॥
पतिचरणीं माझें मन ॥ जरी असेल रात्रंदिन ॥ तरीच पत्रीं लिहून ॥ वर्तमान दृश्य करीं ॥३५॥
हाटकरसपात्र पुढें ठेविलें ॥ भूर्जपत्र उकलोनि पसरिलें ॥ लेखनी हाती देतां शीघ्रकाळें ॥ भुजेनें लिहिलें ते समयीं ॥३६॥
नवल अद्भुत वर्तलें ॥ सर्व वर्तमान पत्रीं लिहिलें ॥ सुलोचनेनें पत्र घेतलें ॥ मस्तकीं वंदिलें ते वेळे ॥३७॥
नयनीं लोटले अश्रुपात ॥ शेषकन्या पत्र वाचित ॥ भोंवत्या ललना समस्त ॥ ऐकती निवांत ते काळीं ॥३८॥
ऐकें दशशतमुखकन्यके ॥ सुकुमारे चंपककलिके ॥ मम मानससरोवरमरालिके ॥ प्राणवल्लभे सुलोचने ॥३९॥
जयआशा अंतरीं धरून ॥ गूढस्थळीं करितां हवन ॥ अग्नींतून दिव्य स्यंदन ॥ निघाला पूर्ण राजसे ॥४०॥
फळप्राप्तीचा समय लक्षून ॥ शत्रू आलें तेथें धांवून ॥ चंउ शिळा वरी घालोन ॥ आराध्यदैवत क्षोभविलें ॥४१॥
पर्वत चढला संपूर्ण ॥ शिखरीहून दिधला ढकलून ॥ कीं नदी अवघी उतरून ॥ तीरासमीप बुडाला ॥४२॥
प्रगटतां वैराग्यज्ञान ॥ वरी विषयघाला पडे येऊन ॥ कीं प्राप्त होतां निधान ॥ विवसी येऊनि वरी पडे ॥४३॥
कष्टें करितां वेदाध्ययन ॥ वरी धाड घाली अभिमान ॥ सूर्य सर्व अंबर क्रमून ॥ राहुमुखीं सांपडें जेवीं ॥४४॥
वल्लभे तैसेंच येथे जाहलें ॥ शत्रूंनीं शेवटी वैर साधिलें ॥ प्रारब्धबळ उणें पडलें ॥ होणार न टळे कल्पांतीं ॥४५॥
पुढें दारुण संग्राम मांडिला ॥ परी जय आम्हांस पारखा जाहला ॥ जाऊनि सौमित्रासी मिळाला ॥ शत्रूचा वाढला पराक्रम ॥४६॥
सौमित्र परम निधडा वीर ॥ धनुर्विद्या त्याची अपार ॥ देखोनि उचित दिधलें शिर ॥ राम मित्र जोडिला ॥४७॥
देहआशा जीवीं धरून ॥ भयें शरण गेला बिभीषण ॥ म्यां देहत्रय निरसून ॥ विदेहजामात मित्र केला ॥४८॥
सौमित्र तपस्वी पूर्ण पवित्र ॥ बहुत दिवस निराहार ॥ उतरूनियां सिंधु समग्र ॥ मागावया शिर पातला ॥४९॥
मग मी कृपणता टाकून ॥ निजशिराचें केले दान ॥ तेणें रामचरणीं नेऊन ॥ शिर माझे समर्पिलें ॥५०॥

शरीर उभें आहे रणीं ॥ शिर पाहूं गेलें चापपाणी ॥ तुज मूळ धाडिला पाणी ॥ वेगेंकरून येईं कां ॥५१॥
मायानदी उल्लंघूनि दुर्घट ॥ पाहें पैलतीरीं तुझी वाट ॥ प्राणवल्लभे येऊनि भेट ॥ सत्वर आतां मजलागीं ॥५२॥
दुःखरूप परम संसार ॥ रामचरणीं सुखी अपार ॥ हें जाणोनि धाडिला कर ॥ येई सत्वर प्राणप्रिये ॥५३॥
असो ते धराधरकुमरी ॥ पत्र वाचूनि ते अवसरीं ॥ शरीर टाकूनि धरित्रीवरी ॥ शोक करी अपार ॥५४॥
आजि बळाचा समुद्र आटला ॥ कीं धैर्याचा मेरु खचला ॥ प्रतापवृक्ष उन्मळला ॥ समरभूमींसीं अकस्मात ॥५५॥
इंद्रजितसूर्याच्या किरणें ॥ मावळती शत्रुतारागणें ॥ तो आजि सौमित्राहूनें ॥ खग्रास केला समूळीं ॥५६॥
रणसरोवरी शत्रकमळें ॥ तूं वारणें छेदिलीं निजबळें ॥ सौमित्रासिंहें कुंजरा बळें ॥ विदारून नेलें शिरमुक्त ॥५७॥
ऐरावतीसमवेत पाकशासन ॥ समरीं पाडिला उलथोन ॥ तो आजि मानव लक्ष्मण ॥ तेणें रणीं मारिलासे ॥५८॥
माझें सौभाग्यभांडार ॥ त्यावरी पडिला तस्कर ॥ माझिया भाग्याचा समुद्र ॥ सौमित्रअगस्तीनें प्राशिला ॥५९॥
इंद्रजित माझा रोहिणीवर ॥ सौमित्रप्रतापराहू थोर ॥ कलांसहित न दिसे चंद्र ॥ पुनः मागुता सहसाही ॥६०॥
वृत्रारिशत्रूची अंतुरी ॥ नानाप्रकारें विलाप करी ॥ पशुपक्षी ते अवसरीं ॥ रुदती करुणा ऐकोनियां ॥६१॥
सखिया म्हणती सुलोचने ॥ आतां किमर्थ शोक करणें ॥ आपुलें परत्रसाधन देखणें ॥ संसारमाया त्यजोनियां ॥६२॥
जें जें दिसे तें तें नाशिवंत ॥ मुळीं मिथ्या अहिकुंडलवत ॥ पदीं नेपुरें बांधोनि नाचत ॥ मीन भूमीसी मिथ्या पैं ॥६३॥
उदिमा गेला वंध्यासुत ॥ रात्रीं मृगजळीं मत्स्य धरीत ॥ गंधर्वनगर वाटत ॥ मिथ्या समस्त तैसें हें ॥६४॥
असो नगारिशत्रूची गृहिणी ॥ प्रवेशोनि आत्मसदनीं ॥ नानासंपत्ति देखोनी ॥ मनीं विटे तत्काळ ॥६५॥
परापवादें विटती सज्जन ॥ कीं चिळसी ये देखतां वमन ॥ कीं सुंदर ललना देखोन ॥ विटे जैसा विरक्त ॥६६॥
तैसी नानासंपदा देखतां ॥ विटली शक्रारीचा कांता ॥ शुकपिकादि द्विजां समस्तां ॥ मुक्त केलें स्वहस्तें ॥६७॥
सदनासी नमन करूनी ॥ शिबिकेंत भ्रतारहस्त घालोनी ॥ चपळ अश्विनीवरी बैसोनी ॥ लंकेसी तेव्हां चालिली ॥६८॥
तों पुढे दूत येऊन ॥ सांगती सर्व वर्तमान ॥ मग लघु कपाटें उघडून ॥ सुलोचना प्रवेशली ॥६९॥
अस्ता गेला वासरमणी ॥ प्रवर्तली घोर रजनी ॥ रजनीचर ते क्षणीं ॥ नगददुर्गींचे गजबजिले ॥७०॥
सभेत बैसला लंकानाथ ॥ तों स्नुषा देखे अकस्मात ॥ गजबजिला मयजानाथ ॥ चिन्ह विपरीत देखोनियां ॥७१॥
सुलोचना सद्रद होऊनी ॥ मस्तक ठेवी श्वशुचरणीं ॥ रावण म्ण्हे वो साजणी ॥ माये किमर्थ आलीस ॥७२॥
तों भुजेसहित पत्र ॥ श्वशुरापुढें ठेविलें सत्वर ॥ म्हणे स्वर्गा गेले भ्रतार ॥ त्यां समागमें जाईन मी ॥७३॥
ऐसें ऐकतांचि रावण ॥ घेत वक्षःस्थळ बडवून ॥ खालीं पडे सिंहासनावरून ॥ महाद्रुम उन्मळे जेवीं ॥७४॥
मृत्तिका घेऊनि लंकानाथ ॥ दाहीं मुखीं तेव्हां घालित ॥ वर्तला एकचि आकांत ॥ नाहीं अंत महाशब्दा ॥७५॥
गजर ऐकोनि तये वेळीं ॥ मयकन्यां तेथें पातली ॥ वार्ता पुत्राची ऐकली ॥ मूर्च्छित पडली धरणीये ॥७६॥
ऐशीं सहस्र राजअंगना ॥ आल्या महामंडपस्थाना ॥ शोकार्णवीं पडली मयकन्या ॥ सर्वही तियेसी सांवरिती ॥७७॥
मंदोदरी म्हणे स्नेहाळा ॥ मेघनादा माझिया बाळा ॥ मज न पुसतां रणमंडळा ॥ सखया कैसा गेलासी ॥७८॥
त्रिभुवन शोधितां समग्र ॥ न देखो तुजऐसा धनुर्धर ॥ बंदीं घातले समस्त सुरवर ॥ शत्रु समग्र खिळिले शरीं ॥७९॥
पूर्वीं मी व्रते तपें आचरलें ॥ पूर्ण न होता मध्यें सांडिलें ॥ म्हणूनि तुजऐसें निधान गेलें ॥ आड ठाकलें पूर्वकर्म ॥८०॥
कीं म्यां केला पंक्तिभेद ॥ संतांस बोलिल्यें दोषशब्द ॥ कीं शिव आणि मुकुंद ॥ वेगळे दोघे भाविले ॥८१॥
हरिकीर्तन रंग मोडिला ॥ क्षुधार्थी पात्रींचा उठविला ॥ कीं परद्रव्याचा अभिलाष केला ॥ किंवा घडला गुरुद्रोह ॥८२॥
कीं परलाभाची केली हानी ॥ कीं दोष ठेविला गंगेलागुनी ॥ की कुरंगिणी पाडसा वनीं ॥ बिघड पूर्वीं म्यां केला ॥८३॥
कीं भिक्षा न घालितां साचार ॥ द्वारींचा दवडिला यतीश्वर ॥ म्हणोनि इंद्रजिताऐसा पुत्र ॥ गेला निश्चित त्या दोषें ॥८४॥
असो काद्रवेयकुलभूषणकुमारी ॥ दशकंठजाया तिसी हृदयीं धरी ॥ दोघीं शोक करिती तेणें धरित्री ॥ कंपित झाली तेधवां ॥८५॥
मग शेषकन्या बोले वचन ॥ मज द्यावें आजि शिर आणून ॥ वाट पाहतां पतीचे नयन ॥ शिणले जाईन सांगातीं ॥८६॥
ऐसें बोलतां सुलोचना ॥ परम क्रोध चढला दशवदना ॥ घाव घातला निशाणा ॥ म्हणे सत्वर सेनां सिद्ध करा ॥८७॥
आजि संग्राम करीन निर्वाण ॥ रामसौमित्रांचीं शिरें आणीन ॥ अथवा पुत्रपंथ लक्षून ॥ मी जाईन आतांचि ॥८८॥
दशमुख कोपला देखोनी ॥ मयजा सांगे सुनेच्या कर्णीं ॥ म्हणे तूंचि तेथे जाऊनी ॥ शिर मागून घेईं कां ॥८९॥
मंगळजननीकुमरीवर ॥ तयापासीं तूं मागें शिर ॥ तो भक्तवत्सल परम उदार ॥ दयासिंधु दीनबंधु ॥९०॥
जो या चराचराचें जीवन ॥ जनकजा वेगळी करून ॥ सकळ स्त्रिया मातेसमान ॥ एकबाणी एकवचनी ॥९१॥
दुःखामाजी हे सुख थोर ॥ दृष्टीं पाहें वैदेहीवर ॥ इतुकेन तुझा सार्थक संसार ॥ इह -परत्र सर्वही ॥९२॥
पुण्यपरायण श्रीरामभक्त ॥ सुग्रीव जांबुवंत हनुमंत ॥ न्यायसिंधु बिभीषण तेथ ॥ पाठिराखे सर्वस्वें ॥९३॥
ऐसें बोलतां मयकन्या ॥ आलें सुलोचनेचिया मना ॥ मग श्वशुरासी मागे आज्ञा ॥ सुवेळाचळीं जावया ॥९४॥
दशद्वयनेत्र बोले ॥ तुज जरी त्यांही ठेवून घेतलें ॥ कैसे करावें तये वेळे ॥ सांग वहिलें आम्हांतें ॥९५॥
उरग बैसला धुसधुसित ॥ तया मुखीं केवीं घालिजे हात ॥ यावरी शेषकन्या बोलत ॥ दशकंठासी तें ऐका ॥९६॥
परसतीचा अभिलाष समूळ ॥ करी ऐसा कोण चांडाळ ॥ त्याचा वंश भस्म होईल ॥ विपरीत कर्म आचरतां ॥९७॥
पतिव्रतेचा अभिलाष धरून ॥ कोण पावला जय कल्याण ॥ रावण बोले अधोवदन ॥ तरी अवश्य जाइंजे ॥९८॥
तुजसीं विपरीत करितां जाण ॥ शत्रु अवघे भस्म करीन ॥ शेषतनया खरें म्हणून ॥ तत्काळ तेव्हां निघाली ॥९९॥
बृहस्पतीऐसे विचक्षण ॥ घेतले शिष्ट आणि बंदीजन ॥ सहस्रार्ध दासी घेऊन ॥ अश्विनीवरी आरूढली ॥१००॥

संसारमाया टाकून ॥ संत स्वरूपीं होती लीन ॥ तैसी लंका उपेक्षून ॥ चालिली शरण रामचंद्रा ॥१॥
परम वेगें ते वेळीं ॥ आली श्रीरामसभेजवळी ॥ कृपाब्धीस भेटों आली ॥ पुण्यगंगा सुलोचना ॥२॥
कीं संतांचिया गृहाप्रती ॥ विश्रांतीस येई शांती ॥ तैसा शेषकन्या झाली येती ॥ सीतापति लक्षूनियां ॥३॥
कनकाद्रीभोंवते तरुवर ॥ तैसे राघवावेष्टित वानर ॥ कोटिकंदर्पलावण्यसुंदर ॥ अवनिजावर देखिला ॥४॥
भोंवते कपी यंत्राकार ॥ उभे असती जोडूनि कर ॥ मध्यें रघुनाथपीठ पवित्र ॥ विराजमान घवघवित ॥५॥
अवनीखालीं उतरूनि जाणा ॥ मनीं आठवी कैलासराणा ॥ हंसगती चाले सुलोचना ॥ शेषकन्या चतुर जे ॥६॥
एक धांवोनि वानर येती ॥ हर्षे श्रीरामासी सांगती ॥ रावणें पाठविली सीता सती ॥ भयभीत होऊनियां ॥७॥
मग बोले चापपाणी ॥ रावण पडिला नाही जों रणीं ॥ तोंवरी जनकनंदिनी ॥ दृष्टी न पडे तुमच्या पैं शेषकुमरी जवळी देखोन ॥
बिभीषणाकडे पाहे रघुनंदन ॥ तों तेणें आंसुवे भरलें नयन ॥ सद्रद कंठ जाहला ॥९॥
म्हणे जगद्वंद्या राजीवनेत्रा ॥ ही शक्रजितललना परम पवित्रा ॥ इचें नाम घेतां विषकंठमित्रा ॥ सर्व दोष हरतील ॥११०॥
कर्मगति परम गहन ॥ जिचे अंगुष्ठीं न पडे सूर्यकिरण ॥ शेषकन्या सुकुमार पूर्ण ॥ आली धांवून शिरालागीं ॥११॥
तों सुलोचनेनें जवळ येऊन ॥ विलोकून श्रीरामध्यान ॥ जयजयकारें लोटांगण ॥ राघवाचरणीं घातलें ॥१२॥
श्रीरामचरणकमळावरी ॥ शेषकन्या जाहली भ्रमरी ॥ ज्याचे चरणजरें निर्धारीं ॥ पद्मजाततनया उद्धरली ॥१३॥
दरिद्रियास सांपडे धन ॥ कीं जन्मांधासी आले नयन ॥ कीं जलद ओळतां देखोन ॥ मयूर जैसा आनंदे ॥१४॥
कीं पूरीं वाहोन जातसे ॥ त्यास प्राणसखा लावी कांसे ॥ कीं योगी पावे वृत्तिदशे ॥ निजमन जिंकोनियां ॥१५॥
तैसा देखोन श्रीरामचंद्र ॥ उल्हासे सुलोचनाचित्तचकोर ॥ कीं रघुनाथ होय दिनकर ॥ कमळिणी ते सुलोचना ॥१६॥
संसारतापें तापोनी ॥ दृढ जडली श्रीरामचरणीं ॥ तेथोनी उठावयासी मनीं ॥ आळस येतसे सुलोचने ॥१७॥
आतां हे सुख सांडोनी ॥ पुढती काय पहावें नयनीं ॥ सुलोचना मस्तक म्हणोनी ॥ पायांवरूनि उचलीना ॥१८॥
जैसा सुधारस गाळी इंदु ॥ तैसा बोले कृपासिंधु ॥ जो जगदीश दीनबंधु ॥ लाविला वेधु त्रिनेत्रासी ॥१९॥
म्हणे माते उठीं वो झडकरी ॥ परम श्रमलीस संसारीं ॥ आतां सुखीं राहें परत्रीं ॥ अक्षय सुख भोगीं तूं ॥१२०॥
ऐसें ऐकोनि झडकरी ॥ उभी ठाकली शेषकुमरी ॥ पाणिद्वय जोडूनि ते अवसरीं ॥ स्तवन करी सद्भावें ॥२१॥
म्हणे जयजय रामा विषकंठमित्रा ॥ रघूत्तमा राजीवनेत्रा ॥ जलदवर्णा चारुगात्रा ॥ मित्रकुळमुगुटमणे ॥२२॥
जगद्वंद्या जगन्नायका ॥ जनकजापति जगद्रक्षका ॥ जन्ममरणभयमोचका ॥ जनकजामाता जगद्रुरु ॥२३॥
जामदग्न्यजिता जलजनयना ॥ जगदीश्वरा जलदवर्णा ॥ जगद्यापका दुःखहरणा ॥ जन्मजरारहित तूं ॥२४॥
पुराणपुरुषा रघुनंदना ॥ भक्तवत्सला जगन्मोहना ॥ मायाचक्रचालका निरंजना ॥ निष्कलंका निर्गुण तूं ॥२५॥
आनंदअयोध्यापुरविहारा ॥ वेदवंद्या वेदसारा ॥ परम उदारा रघुवीरा ॥ अहल्योद्धारा मखपाळका ॥२६॥
जयजय रामा विश्वपाळणा ॥ विश्वव्यापका विश्वकरणा ॥ विश्वचाळका जगज्जीवना ॥ विश्वरक्षणा विश्वेशा ॥२७॥
विबुधललाटपटलेखना ॥ सनकसनंदनमनरंजना ॥ हे रघुवीर दानवदलना ॥ भवभंजना भवहृदया ॥२८॥
मंगलरूपा मंगलकारका ॥ जय मंगलजननी उद्धारका ॥ मंगलभगिनीप्राणनायका ॥ मंगलसहिता मंगलधामा ॥२९॥
कमलोद्भवजनका कमलनयना ॥ कमलानायका कमलशयना ॥ कमलनाभा कमलवदना ॥ कमलसदना कमलप्रिया ॥१३०॥
नमो भववारणपंचानना ॥ नमो पापरण्यकुठारतीक्ष्णा ॥ हे श्रीरामा त्रिविधतापशमना ॥ अनंतशयना अनंता ॥३१॥
तुज स्तवावया चापपाणी ॥ न चले सहस्रवदनाची वाणी ॥ नेति नेति म्हणूनी ॥ आगम जेथें तटस्थ ॥३२॥
तेथें एकजिव्हेचे स्तवन ॥ मांडेल माझें कोठोन ॥ जैसें भागीरथीस मज्जन ॥ थिल्लरोंदके मांडिलें ॥३३॥
पितळेचें पुष्प नेऊन ॥ केलें कनकाद्रीचें पूजन ॥ कीं जलार्णवासी अर्ध्यदान ॥ कूपोदके करावें ॥३४॥
अर्कास वाहिलें अर्कीसुमन ॥ मलयानिलासी अंचलपवन ॥ किंवा क्षीराब्धीपुढें नेऊन ॥ तक्र जैसे समर्पिलें ॥३५॥
केवी होय धरेचे वजन ॥ स्तंभ कैंचा टेंकावया गगन ॥ सप्तसमुद्रींचें जीवन ॥ टिटवीस केवीं मोजवे ॥३६॥
सकळप्रकाशनिशाकर ॥ त्यास दशी वाहिली अणुमात्र ॥ कीं धत्तूरपुष्पीं उमावर ॥ दरिद्रियानें पूजिला ॥३७॥
तुझें देखतांचि चरण ॥ तुटलें देहत्रयबंधन ॥ मन होऊन ठेलें उन्मन ॥ जन्ममरण तुटलें असे ॥३८॥
घागरीं आणि रांजणी ॥ एकचि बिंबला वासरमणी ॥ तैसा स्त्रीपुरुष अभिधानी ॥ चापपाणि व्यापक तूं ॥३९॥
तरी या स्त्रीदेहाची आकृती ॥ शक्रजिताची अंगना म्हणती ॥ पतिशिरासवें रघुपती ॥ अग्नीमाजीं घालिजे ॥१४०॥
तूं अयोध्याधीश उदारा ॥ अनाथ याचक मी मार्ग शिरा ॥ मी चातक तूं जलधरा ॥ कृपानिधी वर्षें कां ॥४१॥
जेव्हां उदया पावे गभस्ति ॥ तेव्हां चक्रवाकें मिळती ॥ तैसेंच आतां करी रघुपती ॥ मित्रुळप्रकाशका ॥४२॥
क्षीर आणि जळ ॥ वेगळें काढिती मराळ ॥ तैसा श्रीराम तमालनील ॥ भवपुरींहूनि काढीं कां ॥४३॥
पतीचें ऐकिलें वर्तमान ॥ तेव्हांच गेले माझे पंचप्राण ॥ परी शिराचें निमित्त करून ॥ तुझे चरण पाहूं आल्ये ॥४४॥
तूं चित्तपरीक्षक रघुनाथ ॥ जाणसी सर्वांचे मनोगत ॥ ऐसें सुलोचना म्हणत ॥ जगन्नायक तटस्थ जाहला ॥४५॥
म्हणे धन्य धन्य सहस्रवदन ॥ ऐसें उदरीं जन्मलें रत्न ॥ कीं भोगींद्राचें तप पूर्ण ॥ कन्यारूपें प्रगटलें ॥४६॥
सुलोचनेचें चातुर्य देखोन ॥ कपी सकळ तुकाविती मान ॥ श्रीरामासी म्हणे मित्रनंदन ॥ ईतें शिर देऊनि बोळवा ॥४७॥
जांबुवंत म्हणे हे पुण्यसरिता ॥ अंगद म्हणे धन्य पतिव्रता ॥ मारुति म्हणे इचें नाम घेतां ॥ पाप नुरें सहसाही ॥४८॥
सायुज्यता मुक्तिसमवेत ॥ इयेसी शिर द्यावें जी त्वरित ॥ असो यावरी जनकजामात ॥ पुसे दशकंठस्नुषेतें ॥४९॥
आम्हीं येथें आणिलें शिर ॥ तुज केवीं कळला समाचार ॥ येरी म्हणे पतीच्या करें ॥ पत्र लिहून दिधले ॥१५०॥

भूजपत्र दाविलें त्वरित ॥ आश्चर्य करी कौसल्यासुत ॥ तों वानर म्हणती समस्त ॥ आम्हांसी सत्य न वाटे ॥५१॥
निर्जीव हस्ते लिहिले पत्र ॥ तरीच आम्ही मानूं साचार ॥ जरी हें हांसवील शिर ॥ आपुल्या पतीचें ये काळी ॥५२॥
राम म्हणे इचा महिमा थोर ॥ काय एक न करी निर्धार ॥ तंव ऋषभाहातीं आणविलें शिर ॥ अर्कपुत्रें ते काळीं ॥५३॥
महाविशाल भयंकर ॥ जिव्हा लोळे मुखाबाहेर ॥ झांकिला असे सव्य नेत्र ॥ भाळीं शेंदूर चर्चिलासे ॥५४॥
बाबरझोटी धरूनी ॥ ऋषभें ठेविलें आणोनी ॥ तें सुलोचनेनें धरूनी ॥ हृदयी तेव्हां आलिंगिलें ॥५५॥
स्फुंदस्फुंदोनि सती रडत ॥ त्रिभुवनीं बळिया इंद्रजित ॥ त्याचें शिर पडिलें येथ । कर्म विचित्र पूर्वींचें ॥५६॥
खालीं पसरी उत्तरीय वस्त्र ॥ त्यावरी बैसविलें तेव्हां शिर ॥ सतीनें करूनि नमस्कार ॥ विनवितसे कर जोडोनियां ॥५७॥
अयोध्यानाथ श्रीरामचंद्र ॥ पाहती स्वर्गींचे सुरवर ॥ तरी तुम्हीं हास्य करावें सत्वर ॥ जेणें श्रीराम धन्य म्हणे ॥५८॥
मजसीं विनोद नाना रीती ॥ करीतसां प्राणपती ॥ तरीच आजि क्रोध चित्तीं ॥ काय म्हणोनि धरियेला ॥५९॥
आजि अपराध समस्त ॥ समर्थें घालावे पोटांत ॥ माझा पतिव्रताधर्म बहुत ॥ रघुपतीसी दाविजे ॥१६०॥
होम विध्वंसिला म्हणोन ॥ तेणें क्रोध धरिलें मौन ॥ कीं समरीं जय न देखोन ॥ म्हणोनि खेद वाटला ॥६१॥
कीं रामदर्शना शिर आणिलें ॥ सायुज्यपद प्राप्त जाहलें ॥ म्हणोनि बोलणें खुंटलें ॥ जन्ममरण तुटले पैं ॥६२॥
इत्यादि भाव ते अवसरीं ॥ बोलिली फणिपाळकुमरी ॥ किंचित विनोदही करी ॥ सुलोचना हांसवावया ॥६३॥
शूर्पणखा तुमची आत । ते जयस्थानीं गौरविली बहुत ॥ कर्ण नासिक सुमित्रासुत ॥ घेऊनि गेला आरंभीं ॥६४॥
भगिनीचें देखोनि भूषण ॥ आनंदला पितृव्य कुंभकर्ण ॥ तेणें नासिक आणि कर्ण । सुग्रीवासी समर्पिले ॥६५॥
ऐसा विनोद करितां ॥ परी शिर न हांसे तत्वतां ॥ मग सहस्रवदनदुहिता ॥ खेद परम करीतसे ॥६६॥
म्हणे मी पूर्वीं चुकल्ये यथार्थ ॥ जरी पितयासी साह्य आणित्यें येथ ॥ तरी तुमचे शत्रू समस्त ॥ पराभविता क्षणार्धें ॥६७॥
ऐसी ऐकतांचि मात ॥ गदगदां तेव्हां शिर हांसत ॥ सव्य नेत्र उघडोनि पाहत ॥ जेवीं विकासे कमळिणी ॥६८॥
श्रीरामास पुसती वानर ॥ काय गोष्टीस हांसले शिर ॥ याउपरी राजीवनेत्र ॥ काय बोलता जाहला ॥६९॥
म्हणे इचा पिता सहस्रवदन ॥ तोचि अवतरला लक्ष्मण ॥ त्या श्वशुरें मज मारिलें म्हणोन ॥ शिर हांसलें गदगदां ॥१७०॥
अज्ञानरूप वामनयन ॥ मी त्यास न दिसे सगुण ॥ ज्ञानमय सव्य नयन ॥ उघडोनि मज विलोकी ॥७१॥
वानर डोलविती मान ॥ सुलोचना देवी धन्य धन्य ॥ सकळ सतियांमाजी निधान ॥ शिर अचेतन हांसविलें ॥७२॥
तंव तो वीर लक्ष्मण ॥ व्यापिला मायामोहेंकरून ॥ सुलोचनेकडे पाहोन ॥ आंसुवें नयन भरियेले ॥७३॥
रघुत्तमाप्रती बोलत ॥ अन्याय केला म्यां यथार्थ ॥ प्रत्यक्ष मारून जामात ॥ कन्या सुलोचना श्रमविली ॥७४॥
ऐसा शोकार्णवीं लक्ष्मण ॥ पडतां देखोनि रघुनंदन ॥ म्हणे बारे क्षत्रियधर्म दारुण ॥ देवें पूर्वींच निर्मिला ॥७५॥
बंधु अथवा पितापुत्र ॥ समरीं आलिया समोर ॥ त्यासी वधितां अणुमात्र ॥ दोष नसे सहसाही ॥७६॥
सौमित्र म्हणे श्रीरामा ॥ विश्वफलांकितद्रमा ॥ अजअजित पूर्णकामा ॥ तुम्हीं बोलिलां ते सत्य सर्व ॥७७॥
मायाचक्र महादुर्गम ॥ प्रियावियोगें वाटे श्रम ॥ सीतेलागीं तुम्हीं कष्टोनि परम ॥ वृक्ष पाषाण आलिंगिलें ॥७८॥
ऐसी ऐकातांचि मात ॥ कृपेनें द्रवला रघुनाथ ॥ म्हणे मी उठवीन इंद्रजित ॥ करीन ऐक्य उभयतांसी ॥७९॥
इंद्रकरीं आणोनि अमृत ॥ आतांचि उठवीन शेषजामात ॥ ऐकतां महावीर तेथे ॥ गजबजिले ते काळीं ॥१८०॥
खूण दावी सूर्यनंदन ॥ हे मनी न धरावें आपण ॥ विमानीं देव संपूर्ण ॥ भयभीत जाहले ॥८१॥
अंगद दावी करपल्लवीं ॥ बिभीषण किंचित मान हालवी ॥ जांबुवंत नेत्रसंकेत दावी ॥ नका करूं हे अघटित ॥८२॥
मग निर्भिडपणें वायुतनय ॥ बोलिला जो सर्वांसी प्रिय ॥ म्हणे तुमचें ठेवा औदार्य ॥ एकीकडे नेऊनियां ॥८३॥
अजा म्हणोनि न पाळिजे वृक्र ॥ मित्र म्हणों नये दंदशूक ॥ विषतरूचें काय सार्थक ॥ दुग्ध घालोनि वाढवितां ॥८४॥
इंद्रजिताचें बळें देव ॥ रावणें घातले बंदी सर्व ॥ याचें कापट्य वासव ॥ तोही नेणें सर्वथा ॥८५॥
सौमित्र बोलिला वचन ॥ जेणें होय सर्वांचे समाधान ॥ तैसें करावें आपण ॥ रघुनंदन यथार्थ म्हणे ॥८६॥
सुलोचनेसी म्हणे मित्रपुत्र ॥ पतीचें शिर घेऊनि जाय सत्वर ॥ निराशा देखोनि उत्तर ॥ सती सुलोचना बोलतसे ॥८७॥
दृष्टीं देखिला रघुनाथ ॥ इतुकेन सर्व कृतकृत्य ॥ म्हणोनि रामचरणीं ठेवित ॥ मस्तक पुन्हां सुलोचना ॥८८॥
सव्य घालोनि रघुवीर ॥ मागुता घाली नमस्कार ॥ उभी राहिली जोडोनि कर ॥ काय उत्तर बोलिली ॥८९॥
म्हणे आदिपुरुषा वैकुंठनायका ॥ मत्स्यरूपा वेदोद्धारका ॥ कमठरूपा सृष्टिपाळका ॥ आदिवराहस्वरूप तूं ॥१९०॥
तो तूं स्तंभोद्भव नरहरी ॥ वामनरूप मधुकैटभारी ॥ तीन सप्तके धरित्री ॥ केली निःक्षत्री तुवांचि ॥९१॥
तोचि तूं आतां रघुनाथ ॥ कौसल्यात्मज जनकजामात ॥ माता पिता बंधु सर्व गोत ॥ तूंचि माझें जगद्वंद्या ॥९२॥
मदनशत्रुहृदयआरामा ॥ परत्रींचा सोयरा तूं श्रीरामा ॥ दीनबंधु सर्वोत्तमा ॥ पूर्णब्रह्मा जगद्रुरो ॥९३॥
लंकेकडे आजि तत्वतां ॥ कपी न धाडावे सर्वथा ॥ मज अग्निप्रवेश करितां ॥ विक्षेप कोणी न करावा ॥९४॥
अवश्य म्हणोनि जगदुद्धार ॥ सतीचे मस्तकीं ठेविला कर ॥ सुलोचना वारंवार ॥ नमस्कार करी राघवा ॥९५॥
नेत्रद्वारें न्याहाळून ॥ हृदयी रेखिला रघुनंदन ॥ जयजय राम म्हणोन ॥ शिर घेऊनि चालिली ॥९६॥
मग रणमंडळीं येऊन सत्वर ॥ घेतलें पतीचें शरीर ॥ समुद्रतीरीं भयंकर ॥ विस्तीर्ण कुंड रचियेले ॥९७॥
मंदोदरीसहित लंकानाथ ॥ सहपरिवारें पातला तेथ । विमानीं देव समस्त ॥ पाहती कौतुक सतीचें ॥९८॥
सुलाचनेनें करूनि स्नान ॥ सौभाग्यकारक देत वाण ॥ कुंडी पतीची तनु घालून ॥ महाअग्नि चेतविला ॥९९॥
कुंडासी प्रदक्षिणा करूनि येरी ॥ धर्मशिळेवरी शेषकुमरी ॥ उभी ठाकोनि ते अवसरीं ॥ पाहे अंबरीं न्याहाळूनि ॥२००॥
धडकत दुंदुभीचे ध्वनी ॥ सुरांची दाटी झाली विमानी ॥ सकळ सुरांगना गगनीं ॥ अक्षय्य वाणें घेऊनि उभ्या ॥१॥
तंव दिव्य शरीर पावोनी ॥ इंद्रजित देखिला विमानी ॥ ऐसे देखतांचि नयनीं ॥ प्राण जाहला कासाविस ॥२॥
शरीर टाकूनि त्वरितगती ॥ आंतूत निघाली आत्मज्योती ॥ दिव्य देह पावोनि निश्चिंतीं ॥ पतीपाशीं पावली ॥३॥
मग शरीर उलंडोन ॥ अग्निमुखीं घातलें नेऊन ॥ तेव्हां मंदोदरी आणि रावण ॥ शोक करिती अत्यंत ॥४॥
सिंधुसंगमीं करूनि स्नान ॥ सहपरिवारें परतला रावण ॥ मंदोदरीसहित करीत रुदन ॥ लंकेमाजी प्रवेशला ॥५॥
घरोघरी लोक वानीत ॥ म्हणती यशस्वी अयोध्यानाथ ॥ एकपत्नीव्रत सत्य ॥ केलें सार्थक सुलोचनेचें ॥६॥
परिसोत सर्व पंडित ॥ अग्निपुराणीं सत्यवतीसुत ॥ बोलिला कथा हे यथार्थ ॥ नाहीं विपरित सर्वथा ॥७॥
कथा रसिक बहु पाहीं ॥ म्हणोनि योजिली श्रीरामविजयीं ॥ श्रोते धरोन सदा हृदयीं ॥ ब्रह्मानंदेंकरूनियां ॥८॥
पुढें कथा गोड गहन ॥ अहिरावण महिरावणाख्यान ॥ पाताळासी रामलक्ष्मण ॥ चोरूनियां नेतील ॥९॥
तेथें धांवण्या धांवेल हनुमंत ॥ ते कथा ऐकोत प्रेमळ भक्त ॥ ब्रह्मानंद अत्यद्भुत ॥ हृदयीं तेणें ठसावें ॥२१०॥
श्रीधरवरदा ब्रह्मानंदा ॥ पुराणपुरुषा अनादिसिद्धा ॥ निर्गुणा जगदंकुरकंदा ॥ जगद्वंद्या अभंगा ॥११॥
स्वति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतूर ॥ त्रिंशत्तमाध्याय गोड हा ॥२१२॥
॥श्रीसीतारामचंद्रार्पणमस्तु॥  

RamVijay Adhyay - 28

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥


श्रीरामचरित्र अतिसुरस ॥ परिसतां अंतःकरणीं उल्हास ॥ सांडोनि आठव विसरास ॥ राममय जाहलें ॥१॥
रघुवीरमहिमा विशेष ॥ शोधावया धांविन्नले मानस ॥ तंव ते उन्मत्त होऊनि निःशेष ॥ राममय जाहलें ॥२॥
बुद्धि धांवली वेगेंकरून ॥ गणावया जगद्वंद्याचे गुण ॥ तंव ते बौद्धरूप होऊन ॥ राममय जाहली ॥३॥
तो चित्तास आला आवेश ॥ धणी भरी वर्णावया अयोध्याधीश ॥ तें चैतन्यरूप होऊनि विशेष ॥ राममय जाहलें ॥४॥
कास घाली अहंकार ॥ पावेन रामकथाब्धीचा पार ॥ तो ब्रह्मानंदीं बुडाला साचार ॥ निरहंकार होऊनियां ॥५॥
ऐकतां रघुनाथचरित्र ॥ श्रवण होऊनि ठेले चकित ॥ त्वचा आनंदमय होत ॥ इतर स्पर्श टाकूनियां ॥६॥
राम पहावया वेळोवेळीं ॥ चक्षूंनी घेतली आळी ॥ रसना आनंदें नाचों लागली ॥ रामचरित्र वर्णावया ॥७॥
रामचरणकमळींचा आमोद ॥ सेवावया घ्राण झालें मिलिंद ॥ एवं सर्व इंद्रियवृंद ॥ रघुनाथीं लीन जाहला ॥८॥
वक्ता म्हणे दश इंद्रियांतें ॥ जिव्हेसी भाग्य आलें अद्भुतें ॥ रघुपतीचें गुण वर्णीते ॥ ब्रह्मानंदें करूनियां ॥९॥
श्रोते म्हणती आमचे श्रवण ॥ दशइंद्रियांमाजी धन्य ॥ पुढें बोले कथानुसंधान ॥ युद्धकांड सुरस तें ॥१०॥
सत्ताविसावे अध्यायीं कथन ॥ रामें वधिला कुंभकर्ण ॥ उद्विग्न जाहला रावण ॥ तों वीर सहाजण उठिले ॥११॥
महापार्श्व आणि महोदर ॥ देवांतक नरांतक त्रिशिर ॥ अतिकाय राजपुत्र ॥ शक्रजिताचा कनिष्ठ बंधु ॥१२॥
घेऊनि चतुरंग सेना ॥ साही चालिले रणांगणा ॥ रणवाद्यें वाजती नाना ॥ ऐकतां मना भय उपजे ॥१३॥
महाद्वार उल्लंघून ॥ बाहेर निघाले साहीजण ॥ तों साही रथांवरी आणून ॥ शिरें टाकिली गृध्रांनीं ॥१४॥
ऐसा होतां अपशकुन ॥ मनीं विराले साहीजण ॥ परी वीरश्री नावरे पूर्ण ॥ वेगीं रणांगणीं पातले ॥१५॥
देखतां अमित्रांचे भार ॥ स्मरारिमित्रांचे उठिले वीर ॥ घेऊन पर्वत तरुवर ॥ समरांगणीं मिसळले ॥१६॥
राक्षसांचे झाले अस्थिपंजर ॥ क्षण माघारले असुर ॥ तंव तो नरांतक राजपुत्र ॥ तुरंगारूढ धांविन्नला ॥१७॥
अनिवार कपींचा मार ॥ बळें विदारिती वानर ॥ मृत्तिकाघटवत फोडिती शिर ॥ कीं पूगीफल चूर्ण केलें ॥१८॥
तो तुरुंग श्यामकर्ण ॥ क्षीरार्णवाचें हृदयरत्न ॥ कीं मुसेंत आटोनि चंद्रकिरण ॥ तुरंगोत्तम ओतिला ॥१९॥
कीं जान्हवीचे तोये घडिला ॥ कीं उच्चैःश्रव्याचा बंधु आला ॥ सुपर्णाहुन वेगें आगळा ॥ ऐसा प्रवेशला परदळी ॥२०॥
जैसी प्रळयविद्युल्लता ॥ तैसी झळके असिलता ॥ अलातचक्र जेवीं फिरतां ॥ दृष्टीं न दिसे कवणातें ॥२१॥
अश्व खर्ग क्षत्री पाहीं ॥ तिनी मिळाली एके ठायीं ॥ नरांतकें ते समयी ॥ ख्याति केली अद्भुत ॥२२॥
अठरा लक्ष ते क्षणीं ॥ वानर मारिले रणांगणी ॥ किंचित माघारले द्रुमपाणी ॥ तें अंगदें दुरोनि लक्षिलें ॥२३॥
अनिवार नरांतकाचा मार ॥ वानरवीर होतां समोर ॥ सहस्रांचे सहस्र ॥ घायासरिसे पाडितसे ॥२४॥
धांवे जैसा कृतांत ॥ तैसा पेटला वाळिसुत ॥ कीं वृक्षावरी अकस्मात ॥ सौदामिनी पडियेली ॥२५॥
तैसा अंगद अकस्मात आला ॥ कठोर पाणिप्रहार दीधला ॥ नरांतकाचा अंत जाहला ॥ अश्वासहित ते काळीं ॥२६॥
नरांतक पडतां चौघेजण ॥ अंगदावरी धांवले चहूंकडून ॥ महापार्श्व महोदर जाण ॥ देवांतक आणि त्रिशिर ॥२७॥
दोन पर्वत करी घेऊन॥ उभा ठाकला वाळीनंदन ॥ चौघांसी युद्ध करितां पूर्ण ॥ अंगद संकटीं पडियेला ॥२८॥
तंव ते धांवती तिघेजण ॥ वृषभ नळ वायुनंदन ॥ नळें पर्वतघायेंकरून ॥ महोदर रणीं मारिला ॥२९॥
देवांतकासमीप हनुमंत ॥ येऊन तयासी बोलत ॥ तुज देवांतक नाम सत्य ॥ कोण्या मूढें ठेविलें ॥३०॥
निर्नासिकासी नाम रतिकांत ॥ कीं जारासी नाम ब्रह्मचारी म्हणत ॥ कीं ज्याचें नांव आदित्य ॥ तो अंधारीं पडियेला ॥३१॥
जंबूक दृष्टी देखतां पळे ॥ त्यासी केसरी नाम ठेविलें ॥ दोनी नेत्र संकोच जाहले । कमळनेत्र नाम तया ॥३२॥
अमंगळानाम भागीरथी ॥ अनुसूया नाम जारिणीप्रती ॥ कीं बाळविधवेसी निश्चितीं ॥ जन्मसावित्री हे नाम ॥३३॥
कोरान्न मागतां न मिळे कण ॥ तयासी इंद्र नाम ठेविलें पूर्ण ॥ जया क्षीरसिंधु नामाभिधान ॥ परी तक्रही न मिळे प्राशना ॥३४॥
अजारक्षका नाम पंडित ॥ काष्ठवाहका नाम नृपनाथ ॥ की दरिद्रियासी नाम प्राप्त ॥ कुबेर ऐसें जाहलें ॥३५॥
जैसे अजागळींचे स्तन ॥ कीं मुखमंडण बधिरकर्ण ॥ गर्भांधाचे विशाळ नयन । तैसें जाण नाम तुझें ॥३६॥
वृषभासी सिंहासन ॥ श्वानासी अर्गजालेपन पूर्ण ॥ कीं दिव्यांबर परिधान ॥ जैसें उष्ट्रासी करविलें ॥३७॥
कनकवृक्ष धोत्रियासी म्हणती ॥ कीं चर्माचा केला हस्ती ॥ पक्षियासी भरद्वाज म्हणती ॥ देवातक तव नाम तैसें ॥३८॥
ऐसे बोलोनि वायुकुमर ॥ हृदयीं दिधला लत्ताप्रहार ॥ संपला देवांतकाचा संसार ॥ तों त्रिशिरा सत्वर धांविन्नला ॥३९॥
हनुमंतें वृक्ष घेऊन ॥ त्रिशिरा मरिला न लागतां क्षण ॥ ऋषभे पर्वत घेऊन ॥ महापार्श्व मारिला ॥४०॥
ऐसें अतिकाय देखोन ॥ सारथियासी म्हणे प्रेरीं स्यंदन ॥ सर्वांसी अलक्ष करून ॥ रामावरी धांविन्नला ॥४१॥
सहस्र घोडे ज्याचे रथी ॥ एके सूत्रें आंवरी सारथी ॥ अरुणासही न टिके गती ॥ नवल कपी करिती पैं ॥४२॥
अतिकायाचे स्थूळ शरीर ॥ इंद्रजिताऐसा प्रचंड वीर ॥ तया समोर जाहले पांच वानर ॥ पर्वत होती घेऊनियां ॥४३॥
गवय गवाक्ष कुमुद ॥ शरभ आणि पांचवा मैंद ॥ पर्वत टाकिती सुबुद्ध ॥ एकदांच ते काळीं ॥४४॥
अतिकायें सोडूनि बाण ॥ पर्वत टाकिले पिष्ट करून ॥ शरी खिळिले पांचही जण ॥ आरंबळत पडियेले ॥४५॥
बिभीषणासी पुसे रघुनंदन ॥ अहो हा आहे कोणाचा कोण ॥ येरु म्हणे रावणाचा नंदन ॥ नामाभिधान अतिकाय ॥४६॥
हा दिव्यरथ तेजागळा ॥ ब्रह्मदेव यासी दिधला ॥ हा अनिवार असे झाला ॥ पुरुषार्थ याचा अद्भुत ॥४७॥
हा कोणास नाटोपे पूर्ण ॥ तुम्हींच उठावें घेऊन धनुष्यबाण ॥ कीं पाठवावा उर्मिलाजीवन ॥ याचा प्राण घ्यावया ॥४८॥
काढिली चापाची गवसणी ॥ जेवीं निशांतीं प्रकटे तरणी ॥ कीं कुंडांतील महाअग्नि ॥ याज्ञिकें फुंकोनि चेतविला ॥४९॥
तों विनवी सुमित्रानंदन ॥ मी अतिकायासी युद्ध करीन ॥ अवश्य म्हणे सीताजीवन ॥ विजयी होई रणांगणी ॥५०॥

चाप चढवूनि सत्वर ॥ पुढें धांवे सुमित्राकुमर ॥ म्हणे रे अतिकाया तुझें स्थूल शरीर ॥ विटंबीन आजि घातें ॥५१॥
तुझे स्थूल सूक्ष्म देह दोन्ही ॥ शरें वेगळे करीन समरांगणी ॥ आतां लंकेत परतोनी ॥ कैसा जाशील माघारा ॥५२॥
कृतांताचियां मुखांत ॥ सांपडला राक्षस समस्त ॥ कुंजर गेला सिंहदरींत ॥ तो कैसा येईल माघारा ॥५३॥
काळें पाश घालूनि ॥ ओढून तुज आणिलें रणीं ॥ भुजंगाचे कवेतूनि ॥ मूषक कैसा जाईल ॥५४॥
अतिकाय म्हणे ते समयीं ॥ तूं वीर म्हणविशी पाहीं ॥ महाव्याघ्राचें सोंग पाही ॥ जंबुकें जैसे धरियेले ॥५५॥
नट नृप जाहला वेष धरून ॥ परी त्या न भीती कोणी जन ॥ वरी वैराग्य दावी पूर्ण ॥ अंतरीं मन तळमळीं ॥५६॥
अयोध्या सांडोनि लवलाहीं ॥ प्रारब्धे आणिलें ये ठायीं ॥ आतां कोणाचे पायीं ॥ जाल तुम्हीं येऊनियां ॥५७॥
स्वर्गी तुमचे पितृगण ॥ काय करिती तेथे बैसोन ॥ त्यांचा समाचार आणावया पाठवीन ॥ तुम्हांस आतां ये काळीं ॥५८॥
ऐसें ऐकोन अतिकायाचें वचन ॥ सौमित्र म्हणे सावधान ॥ आतां सांभाळीं माझे बाण ॥ तुझे प्राणहरते जे ॥५९॥
तों अतिकाय लोटी स्यंदन ॥ जो शतखणीं मंडित पूर्ण ॥ मित्रकरसंख्या वारू जाण ॥ श्वेतवर्ण योजिले ॥६०॥
सौमित्र सोडी पांच बाण ॥ नेणों पंच चपळा निघाल्या मेघांतून ॥ लंकेशपुत्रें देखोन ॥ योजिला बाण ते काळीं ॥६१॥
चापापासून सुटतां बाण ॥ तेणें पांच शर टाकिले खंडून ॥ मग सोडीत सहस्रबाण ॥ सुमित्रानंदन ते काळीं ॥६२॥
परम चपळ अतिकाया ॥ तितुके शर तोडी लवलाह्यां ॥ प्रळयमेघां परी गर्जोनियां ॥ सहस्र बाण सोडिले ॥६३॥
मग लक्षांचे लक्ष बाण ॥ सोडी सुमित्रानंदन ॥ कीं बाणांचाच पर्जन्य ॥ वर्षतसे ते काळीं ॥६४॥
तेथें गजमस्तकें विराजित ॥ मुक्तें त्याचि गारा उसळत ॥ शक्ति विद्युलता अद्भुत ॥ पूर वहात अशुद्धाचे ॥६५॥
तेथें शस्त्रें जाती वोसन ॥ प्रेतें वृक्ष जाती वाहोन ॥ वीरांचे हस्त विरोळे पूर्ण ॥ तळपताती ठायीं ठायीं ॥६६॥
वीरांचे दंत विखुरले बहुत ॥ तेचि वाळू असंख्यात ॥ खेटकें वरी तरत ॥ तेचि कूर्म जाणावे ॥६७॥
गजशुंडा वाहती ॥ तेचि नाडेसावजे तळपती ॥ असो ऐसी सौमित्रें केली ख्याती ॥ मान तुकाविती वानर ॥६८॥
बहुतास्त्रें नाना शस्त्रें ॥ सौमित्रावरी लंकेशपुत्रें ॥ टाकिलीं परी सौमित्रें ॥ छेदोनियां पाडिली ॥६९॥
मग सौमित्रें काढिला दिव्य बाण ॥ मुखीं ब्रह्मास्त्र स्थापून ॥ कल्पांतविजेसमान ॥ चापापासून सोडिला ॥७०॥
निमिष न लागतां साचार ॥ छेदिलें अतिकायाचें शिर ॥ झाला एकचि जयजयकार ॥ सुमनें सुरवर वर्षती ॥७१॥
बहुसाल आटिलें दळ ॥ लंकेत प्रवेशले घायाळ ॥ रावणापुढें सकळ ॥ समाचार सांगती ॥७२॥
सिंहासनारूढ रावण ॥ खालीं पडे मूर्च्छा येऊन ॥ मग इंद्रजितें धांवोन ॥ सांवरून बैसविला ॥७३॥
म्हणे माझीं साही निधानें गेली ॥ पुनः परतोन नाहीं देखिलीं ॥ अतिकायासारिखा बळी ॥ पाठिराखा तुझा गेला ॥७४॥
इंद्रजित म्हणे रायाप्रती ॥ होणार न चुके कल्पांतीं ॥ आतां युद्धासी जातो मी निश्चितीं ॥ शत्रुक्षय करावया ॥७५॥
चतुरंग दळेंसी झडकरी ॥ रणमंडळीं आला शक्रारी ॥ सेनादुर्ग ते अवसरी ॥ आपणाभोंवते रचियेले ॥७६॥
रक्तें करूनियां स्नान ॥ रक्तवर्ण वस्त्रें नेसून ॥ बिभीतकसमिधा आणोन ॥ सर्षपधान्यसंयुक्त ॥७७॥
रणमंडळीं केलें हवन ॥ आंतून निघाला स्यंदन ॥ धनुष्य तूणीर शस्त्रें पूर्ण ॥ सारथि अश्वांसमवेत ॥७८॥
त्या रथी बैसोन झडकरी ॥ मेघाआड गेला शक्रारी ॥ दुर्धर शर ते अवसरी ॥ वर्षता जाहला अपार ॥७९॥
ते बाण नव्हती संपूर्ण ॥ वर्षत विजांचा पर्जन्य ॥ शिरें आणि कर चरण ॥ कपींचीं तुटतीं तटतटां ॥८०॥
कोट्यनकोटी पडिले वानर ॥ जाहला एकचि हाहाकार ॥ एकाखालीं एक दडपती वीर ॥ परम दुस्तर ओढवलें ॥८१॥
एक पळावया योजिती ॥ तात्काळ कर चरण खंडिती ॥ रामसौमित्र तटस्थ पाहती ॥ अंगीं आदळती सायक ॥८२॥
धनुष्यें हातींची गळोनी ॥ रामसौमित्र तटस्थ पाहती ॥ अंगीं आदळती सायक ॥८२॥
धनुष्यें हातींची गळोनी ॥ रामसौमित्र पडले धरणीं ॥ लीलावतारी चापपाणी ॥ दाखवी करणी शत्रूची ॥८३॥
शतबाणें इंद्रजितें ॥ खिळिलें रामसौमित्रांतें ॥ पुराणसंख्या बाणीं अर्कजातें ॥ विंधोनि भूमी पाडिलें ॥८४॥
शास्त्रसंख्याबाणी ॥ गंधमादन पाडिला रणीं ॥ रविसंख्येनें धरणीं ॥ ऋषभ मैंद पाडिले ॥८५॥
चंद्रकळासंख्या बाणीं नीळ ॥ सागर संख्यें ऋक्षपाळ ॥ स्कंदमुखसंख्येनें नळ ॥ प्रेतवत पाडिला ॥८६॥
ऋत्ववर्धदिवससंख्याबाणी ॥ अंगद पाडिला समरांगणीं ॥ गवय गवाक्ष शरभ तीनी ॥ संवत्सरसंख्यांनीं खिळिलें पैं ॥८७॥
सोडून कळासंख्याबाण ॥ खिळिला दधिमुख पावकलोचन ॥ विद्यासंख्या सायक पूर्ण ॥ सुषेणावरी घातले ॥८८॥
रुद्रनेत्रसंख्या टाकून शर ॥ खिळिले गज केसरी वानर ॥ हेमकूट गौरमुख वीर ॥ युगसंख्यांनीं खिळियेले ॥८९॥
सुमुख दुर्मुख ज्योतिमुख ॥ यांवरी अवतारसंख्यासायक ॥ वरकड वानर जे असंख्य ॥ ते बाणसंख्यांनीं खिळियेले ॥९०॥
ऐसा करूनियां अनर्थ ॥ खालीं उतरे इंद्रजित ॥ जयवाद्यें वाजवित ॥ लंकेमाजी प्रवेशला ॥९१॥
परम हर्षयुक्त रावण ॥ पुत्रासी देत आलिंगन ॥ म्हणे माझा प्रताप वाढविला पूर्ण ॥ तुवां एकें पुत्रराया ॥९२॥
असो वानर पडिले सर्व ॥ परी दोघे उरले चिरंजीव ॥ बिभीषण हनुमंत बलार्णव ॥ प्रियप्राण राघवाचे ॥९३॥
दोघे अत्यंत म्लानवदन ॥ स्फुंदस्फुंदोनि करिती रुदन ॥ म्हणती काळ कैसा कठिण ॥ आतां विचार कोण करावा ॥९४॥
अस्ता गेला वासरमणी ॥ प्रर्वतली घोर रजनी ॥ मग चुडिया पाजळोनि ते क्षणीं ॥ रण शाधूं निघालें ॥९५॥
महावृक्ष उन्मळले ॥ तैसे ठायीं ठायीं वीर पडले ॥ रण घुमत असे ते वेळे ॥ दोघेजण देखती ॥९६॥
तंव तो वीर जांबुवंत ॥ पडलासे आरंबळत ॥ मग तया सांवरूनि हनुमंत ॥ बैसविता जाहला ॥९७॥
जांबुवंत बोले वचन ॥ या चराचराचा निजप्राण ॥ तो सुखी असे की रघुनंदन ॥ अनुजासहित सांग पां ॥९८॥
स्फुंदस्फुंदोनी सांगे बिभीषण ॥ निचेष्टित पडले रामलक्ष्मण ॥ त्याचपरी सकळ सैन्य ॥ प्राणहीन पडलें असे ॥९९॥
मग बोले ऋक्षपाळ ॥ कोणी आणील द्रोणाचळ ॥ तरी त्या वल्लीसुवासें सकळ ॥ वीर आतां उठतील ॥१००॥

उगवला नसतां वासरमणी ॥ औषधी आणाव्या त्वरेंकरूनि ॥ ऐसें ऐकतां तये क्षणीं ॥ मारुतात्मज आवेशला ॥१॥
क्षीराब्धीचे पैलतीरीं ॥ चार कोटी योजने दूरी ॥ मारुती म्हणे तृतीय प्रहरीं ॥ औषधी वेगीं आणितों ॥२॥
बिभीषणासी हनुमंत ॥ बोले होऊन सद्रदित ॥ जतन करावा रघुनाथ ॥ सौमित्रासहित जीवेंसी ॥३॥
ऐसे बोलोनि हनुमंत ॥ वेगें उडाला आकाशपंथ ॥ म्हणे यशस्वी अयोध्यानाथ ॥ शक्तिदाता होईं कीं ॥४॥
चपळ पणिद्वय चरण ॥ घेत उड्डाणावरी उड्डाण ॥ कीं क्षीराब्धीप्रति सुपर्ण ॥ वैकुंठींहून जातसे ॥५॥
लक्षून मानससरोवर ॥ मराळ झेंपावें सत्वर ॥ त्याचपरी अंजनीकुमर ॥ सप्तद्वीपें ओलांडी ॥६॥
सप्तसमुद्र ओलांडून ॥ द्रोणाचळाजवळी येऊन ॥ जनकजाशोकहरण ॥ उभा ठाकला ते वेळीं ॥७॥
अगस्ति सागराचें तीरी ॥ की त्रिविक्रम बळीचे द्वारीं ॥ कीं नृपाचिया भांडारी ॥ तस्कर जैसा संचरें ॥८॥
कीं तरूजवळी येऊनि ॥ उभा ठाकला कुठारपाणी ॥ कीं निधानापासी प्रीतिकरूनि ॥ सावध उभा ठाकला ॥९॥
असो कर जोडूनि हनुमंत ॥ द्रोणाचळातें स्तवित ॥ म्हणे तूं परोपकारी पर्वत ॥ पुण्यरूप नांदसी ॥११०॥
तुझें करितांचि स्मरण ॥ सकळ रोग जाती पळोन ॥ तरी शरजालीं रामलक्ष्मण ॥ इंद्रजितें पाडियेले ॥११॥
तूं जीवनदाता सत्य ॥ त्रिभुवनामाजी यथार्थ ॥ कीर्ति ऐकोनियां धांवत ॥ मी याचक आलों असें ॥१२॥
औषधी देऊनियां निर्मळ ॥ मज बोळवावें तत्काळ ॥ तंव तो प्रत्यक्ष मूर्तिमंत शैल ॥ बोलता जाहला कपीसी ॥१३॥
म्हणे मर्कटा आलासी कोठून ॥ कैंचा राम कैंचा लक्ष्मण ॥ देवांस औषधी दुर्लभ जाण ॥ तुज कोठून प्राप्त होती ॥१४॥
धरूनि माझा आश्रय ॥ मर्कटा तूं येथेंचि राहें ॥ त्यावरी तो राघवप्रिय ॥ काय बोलता जाहला ॥१५॥
म्हणे पाषाणहृदयी तूं द्रोण ॥ मंदबुद्धि मूढ मलिन ॥ कार्याकार्य तुजलागोन ॥ निर्दया कैसें समजेना ॥१६॥
वायसा काय मुक्ताहार ॥ मद्यपीयास काय तत्त्वविचार ॥ निर्दयासी धर्मशास्त्र ॥ सारासार समजेना ॥१७॥
मांसभक्षकास नुपजे दया ॥ हिंसकास कैंची माया ॥ उपरति पैशून्यवादिया ॥ कदाकाळें नसेचि ॥१८॥
कृपणासी नावडे धर्म ॥ जारासी नावडे सत्कर्म ॥ निंदकासी नावडे प्रेम ॥ भजनमार्ग कदाही ॥१९॥
कीर्तन नावडे भूतप्रेतां ॥ दुग्ध नावडे नवज्वरिता ॥ टवाळासी पैं तत्वतां ॥ तपानुष्ठान नावडे ॥१२०॥
तैसा तु अत्यंत निष्ठुर ॥ रामभजन नेणसी पामर ॥ तुज न लागतां क्षणमात्र ॥ उचलोनि नेतो लंकेसी ॥२१॥
शेषाकार पुच्छ पसरून ॥ द्रोणाचळ बांधिला आंवळून ॥ तत्काळचि उपडोन ॥ करतळीं घेऊन चालला ॥२२॥
उगवल्या असंख्यात सौदामिनी ॥ तैसा पर्वत दिसे दुरूनि ॥ कीं करी घेऊनियां तरणि ॥ हनुमंत वीर जातसे ॥२३॥
कीं सुधारसघट नेता सुपर्ण ॥ लीलाकमल उचली पूर्ण ॥ कीं सहस्रवदनें उर्वी उचलोन ॥ सर्षप्राय धरिली शिरीं ॥२४॥
कीं कनकताट द्रोणाचळ ॥ वल्ल्य़ा तेचि दीप तेजाळ ॥ पाजळूनियां अंजनीबाळ ॥ ओंवाळू येत रामातें ॥२५॥
चतुर्थ प्रहरीं ब्राह्मी मुहूर्ती ॥ सुवेळेसी आला मारुति ॥ तंव तो नूतनलंकापति ॥ सामोरा धांवे आनंदे ॥२६॥
तो सुटला शीतळ प्रभंजन ॥ चालिला वल्लींचा सुवास घेऊन ॥ त्या वातस्पर्शे रामलक्ष्मण ॥ सेनेसहित ऊठिले ॥२७॥
रजनी संपता तात्काळ ॥ किरणांसहित उगवे रविमंडळ ॥ तैसा राम तमालनीळ ॥ वानरांसमवेत ऊठला ॥२८॥
कोणाचे तनूवरी साचार ॥ घाय न दिसे अणुमात्र ॥ असो द्रोणाचळासी वायुपुत्र ॥ घेऊन मागुतीं उडाला ॥२९॥
लीलाकंदुक खेळे बाळ ॥ तैसा पर्वत झेली विशाळ ॥ पूर्वस्थळीं ठेवून तत्काळ ॥ सुवेळेसी पातला ॥१३०॥
देवांसहित शक्र बैसत ॥ तैसा कपिवेष्टित रघुनाथ ॥ सद्रद होवोनि हनुमंत ॥ रामचरणीं लागला ॥३१॥
जाहला एकचि जयजयकार ॥ प्रेमें दाटला रघुवीर ॥ हृदयी धरिला वायुकुमर ॥ तो न सोडीच सर्वथा ॥३२॥
स्कंदासी भेटे उमावर ॥ कीं इंद्रा आलिंगी जयंतपुत्र ॥ कीं संजीवनी साधितां पवित्र ॥ गुरु कचासी आलिंगी ॥३३॥
हनुमंताचें निजवदन ॥ क्षणक्षणां कुरवाळित रघुनंदन ॥ धन्य धन्य आजिचा दिन ॥ स्वामीगौरव लाहिजे तुवां ॥३४॥
श्रीराम म्हणे मारुतीसी ॥ सर्वांचा प्राणदाता तूं होसी ॥ सरली नाही जो निशी ॥ पर्वत तुवां आणिला ॥३५॥
बाळक होतां व्यथाभूत ॥ जनक जाऊनि औषधें आणित ॥ बा रे तैसेंच केले निश्चिंत ॥ प्रताप अद्भुत न वर्णवे ॥३६॥
ऐसें बोलता रघुनंदन ॥ सकळ कपी म्हणती धन्य धन्य ॥ स्वामीगौरवापुढें पूर्ण ॥ सुधारसपान तुच्छ पैं ॥३७॥
सुग्रीवादि कपी धांवती ॥ हनुमंतासी दृढ हृदयीं धरिती ॥ वानरांसी म्हणे किष्किंधापति ॥ यावरी काय पाहतां ॥३८॥
आतां लंकेवरी जाऊन ॥ सकळ सदना लावा अग्न ॥ अष्टदशपद्में वानर घेऊन ॥ नळ नीळ मारुति धांविन्नले ॥३९॥
गगनचुंबित तैलकाष्ठें ॥ कपींनी चुडी पाजळिल्या नेटें ॥ कीं ते रामभवानीचे दिवटे ॥ गोंधळ घालिती रणांगणी ॥१४०॥
चुडी घेऊनि समग्र ॥ भुभुःकारें गर्जविले अंबर ॥ जय जय यशस्वी रघुवीर ॥ म्हणोनी धांवती सर्वही ॥४१॥
लंकादुर्ग ओलांडून ॥ आंत प्रवेशले वानरगण ॥ तो अद्भुत सुटला प्रभंजन ॥ चुडिया लाविती एकसरें ॥४२॥
वायूचे अद्भुत कल्लोळ ॥ आकाशपंथें चालिली ज्वाळ ॥ लंकेमाजी हलकल्लोळ ॥ पळती लोक सर्व पैं ॥४३॥
धूर अद्भुत दाटलासे ॥ तेथे कोणा कोणी न दिसे ॥ ज्वाळा धांवती आवेशें ॥ लंका सर्व ग्रासावया ॥४४॥
कोट्यावधि घरें जळती ॥ राक्षस स्त्रियांसह आहाळती ॥ आळोआळीं उभे असती ॥ चुडी घेऊन वानर ॥४५॥
दृष्टीं देखतां रजनीचर ॥ चुडींनी भजिती वानर ॥ तो दशमुखासी समाचार ॥ दूत सत्वर सांगती ॥४६॥
हनुमंतें आणूनि द्रोणाचळ ॥ सजीव केले वैरी सकळ ॥ लंकेंत प्रवेशलें कपिदळ ॥ जाळिली सकळ मंदिरें ॥४७॥
मग जंघ प्रजंघ क्रोधन ॥ विरूपाक्ष शोणिताक्ष राजनंदन ॥ कुंभनिकुंभांप्रति रावण ॥ म्हणे धांवारे सत्वर ॥४८॥
सिद्ध करूनियां दळभार ॥ कुंभ निकुंभ धांवती सत्वर ॥ घालोनियां पर्जन्यास्त्र ॥ अग्नि समग्र विझविला ॥४९॥
जैसें कलेवर सांडोनि जाती प्राण ॥ तैसे लंकेबाहेर आले कपिगण ॥ रणभूमीसी सर्व मिळोन ॥ युद्धालागीं सरसावले ॥१५०॥

आले देखोनि असुरभार ॥ सेनामुखीं होता वाळिकुमर ॥ तो पर्वत घेऊन सत्वर ॥ क्रोधनावरी धांविन्नला ॥५१॥
बळें पर्वत दिधला टाकून ॥ रथासहित चूर्ण जाहला क्रोधन ॥ तों जंघ प्रजंघ विरूपाक्ष दारुण ॥ आले धांवूनि अंगदावरी ॥५२॥
अंगदें विशाळ वृक्ष उपडोनी ॥ दोघे झोडून पाडिले धरणी ॥ मग विरूपाक्षें निजबाणीं ॥ वानर बहुत खिळियेले ॥५३॥
तों मैंद पर्वत घेऊनि धांविन्नला ॥ अकस्मात विरूपाक्षावरी टाकिला ॥ विरूपाक्ष प्राणासी मुकला ॥ शरभें वधिला शोणिताक्ष ॥५४॥
मग तो कुंभकर्णाचा नंदन ॥ कुंभ पुढें आला धांवोन ॥ धनुष्य ओढोनि आकर्ण ॥ नव बाण सोडिले ॥५५॥
त्या नव शरप्रहारेंकरूनि ॥ मैंद कपी खिळिला समरांगणीं ॥ शरभ विंधिला दोन बाणीं ॥ मूर्च्छित धरणीं पडियेला ॥५६॥
तों धांवे वाळिसुत ॥ घेऊन विशाळ पर्वत ॥ त्याचे कुंभे खिळिले हस्त ॥ अचळासहित रणभूमीं ॥५७॥
संकट पडियेलें बहुत ॥ अंगद राहिला तटस्थ ॥ वानरीं हांक केली त्वरित ॥ राघवापासीं ते काळीं ॥५८॥
ऐकोनि गजकिंकाट देख ॥ आवेशें चपेटे मृगनायक ॥ यापरी किष्किंधापाळक ॥ कुंभहृदयीं आदळला ॥५९॥
कुंभाचें चाप घेतले हिरून ॥ मोडून कुटके केले पूर्ण ॥ मल्लयुद्धास दोघेजण ॥ प्रवर्तले ते काळीं ॥१६०॥
एक मुहूर्तपर्यंत ॥ मल्लयुद्ध दोघांशी अद्भुत ॥ अर्कजे हृदयीं मुष्टिघात ॥ कुंभासी बळें दिधला ॥६१॥
तेणें हृदय शतचूर्ण ॥ कुंभाचा तात्काळ ॥ गेला प्राण ॥ तंव तो निकुंभ आवेशोन ॥ सुग्रीवावरी धांविन्नला ॥६२॥
तों पर्वत सबळ उचलून ॥ वेगें धांवे सीताशोकहरण ॥ अचल दिधला भिरकावून ॥ निंकुंभें तो चूर्ण केला ॥६३॥
तेणें हनुमंत परभ क्षोभला ॥ विशाळ तरु त्यावरी टाकिला ॥ तोही निकुंभें तोडिला ॥ क्षणमात्र न लागतां ॥६४॥
निकुंभें परिघ लवलाही ॥ घेऊन ताडिला मारुतिहृदयीं ॥ पळमात्र मूर्च्छना ते समयीं ॥ आली हनुमंतास ते काळीं ॥६५॥
सवेंचि धांवे अंजनीबाळ ॥ शतश़ृंगाचा उपटिला अचळ ॥ निकुंभावरी टाकिला तात्काळ ॥ चूर्ण जाहला निकुंभ ॥६६॥
घायाळें पळती लंकेत ॥ रावणासी वर्तमान करिती श्रुत ॥ ऐकतांचि तो चिंताक्रांत ॥ दशवक्र जाहला पैं ॥६७॥
मग विंशतिनेत्र तिघे वीर ॥ परम प्रतापी समरधीर ॥ खराक्ष विशालाक्ष असुर ॥ मकराक्ष तो तिसरा ॥६८॥
तिघांसी म्हणे दशवदन ॥ तुम्हीं माजवावें रण ॥ ते तात्काळ रथारूढ होऊन ॥ सेनेसहित निघाले ॥६९॥
रणतुरें गर्जती अपार ॥ रणमंडळीं पातले सत्वर ॥ तों शिळा द्रुम घेऊन वानर ॥ एकदांचि उठावले ॥७०॥
येरयेरां पाचारिती ॥ उसणे घाय सवेंच देती ॥ असुरांची पोटें फाडिती ॥ वानर नखे घालोनियां ॥७१॥
कुंत असिलता परिघ ॥ असुर टाकिती शस्त्रें सवेग ॥ तेणें विदारूनि आंग ॥ कपी पडती समरांगणी ॥७२॥
कपींवीरीं केलें आगळें ॥ असुरभार मागें लोटले ॥ देखोन मकराक्ष ते वेळे ॥ बाण वर्षत धांवला ॥७३॥
जैशा पर्जन्यधारा अपार ॥ तैसा मकराक्ष वर्षे शर ॥ अपार भंगले वानर ॥ पाहे रघुवीर दुरूनी ॥७४॥
मान तुकावी सीतारमण ॥ म्हणे हा वीर प्रवीण ॥ कोदंड चढवोनि आपण ॥ जगद्वंद्य ऊठिला ॥७५॥
कोदंड ओढिता तये क्षणीं ॥ झणत्कारिल्या लघु किंकिणी ॥ एकचि बाण ते क्षणीं ॥ दशकंठरिपूनें सोडिला ॥७६॥
मकराक्षाचें बाणजाळ ॥ एकेचि शरें छेदिलें तत्काळ ॥ जेवीं उगवता सूर्यमंडळ ॥ भगणे सकळ लोपती ॥७७॥
एक उठतां विनायक ॥ असंख्य विघ्नें पळती देख ॥ कीं सुटतां चंडवात सन्मुख ॥ जलदजाल वितुळे पैं ॥७८॥
एक विष्णुनामेंकरून ॥ असंख्य दुरितें जाती जळोन ॥ कीं चेततां कृशान ॥ असंख्य वनें दग्ध होती ॥७९॥
कीं मूर्खाचे शब्द बहुुत ॥ एकाच शब्दें खंडी पंडित ॥ कीं सिंहनादें गज समस्त ॥ गतप्राण होती पैं ॥१८०॥
हृदयी प्रकटतां बोध ॥ सहज पळे काम क्रोध ॥ कीं प्रत्यया येतां ब्रह्मानंद ॥ क्षुद्रानंद सर्व विरती ॥८१॥
तेवीं रामबाणें एकेंचि सबळ ॥ तोडिलें मकराक्षाचें शरजाळ ॥ मग त्यास मुक्ति द्यावया तत्काळ ॥ दिव्य शर काढिला ॥८२॥
मकराक्षाचा कंठ लक्षून ॥ शर चालिला जैसा सुपूर्ण ॥ क्षणमात्रें कंठ छेदून ॥ आकाशपंथें उडविला ॥८३॥
तों विशालाक्ष आणि खराक्ष ॥ त्यांहीं पाचारिला कमलदलाक्ष ॥ जो सर्वात्मा सर्वसाक्ष ॥ विरूपाक्ष ध्याय जया ॥८४॥
असुर धांवती लवलाहे ॥ म्हणती सर्वदा तुज कैंचा जय ॥ अकस्मात काकतालन्याय ॥ मकराक्ष तुवां मारिला ॥८५॥
ऐसें बोलून दोघेजण ॥ सोडिती रामावरी प्रचंड बाण ॥ जैसें मृगेंद्रापुढें येऊन ॥ मांडिलें ठाण मार्जारे ॥८६॥
कीं सज्ञान पंडितापुढें ॥ बोलावया आलीं मूढें ॥ कीं जंबुक आपुले पवाडे ॥ व्याघ्रापुढें दावितसे ॥८७॥
कीं उष्ट्रांनी ब्रीद बांधोन ॥ तुंबरापुढें मांडिलें गायन ॥ तैसें राक्षसी संधान ॥ रामापुढें आरंभिलें ॥८८॥
दोघांही शर सोडिले अपार ॥ तितुके निवारूनि श्रीरघुवीर ॥ प्रळयचपळेऐसे थोर ॥ दोन शर काढिले ॥८९॥
ते धनुष्यावरी योजून ॥ अकस्मात सोडी रघुनंदन ॥ दोघांची कंठनाळे छेदून ॥ निराळमार्गे पैं नेलीं ॥१९०॥
कळला रावणासी समाचार ॥ परत्र पावले त्रय असुर ॥ तत्काळ महावीर ॥ सेनेसहित धांविन्नला ॥९१॥
होम करूनि रणमंडळी ॥ त्यांतून एक कृत्या निघाली ॥ रथीं बैसोन ते वेळीं ॥ अकस्मात उडाली ॥९२॥
त्या कृत्येआड बैसोन ॥ शक्रारि सोडी तेव्हां बाण ॥ म्हणे सर्वांसी खिळिन ॥ वानरगण भयभीत ॥९३॥
मग लोकप्राणेश येउनी ॥ सांगे जगद्वंद्याचे कर्णीं ॥ म्हणे अंगिरास्त्रेंकरूनी ॥ कृत्या छेदोनि टाकिजे ॥९४॥
कृत्येआड बैसोन ॥ इंद्रजित करी संधान ॥ रामें तात्काळ मंत्र जपोन ॥ अंगिरास्त्र सोडिलें ॥९५॥
तेणें कृत्या भस्म झाली झडकरी ॥ जैसा बोध प्रवेशतां अंतरीं ॥ दुर्वासना पळे बाहेरी ॥ तृष्णा कल्पना घेउनियां ॥९६॥
कीं प्रकटतां वासरमणि ॥ तम निरसे मूळींहूनी ॥ तैसा कृत्या छेदितां धरणीं ॥ इंद्रजित उतरला ॥९७॥
रणीं प्रकट उभा राहूनी ॥ अपार शर सोडी रावणी ॥ तो दुरात्मा देखूनि तत्क्षणीं ॥ वानर सर्व क्षोभले ॥९८॥
घेऊनियां महापर्वत ॥ रागें धांवे अंजनीसुत ॥ गदा घेऊनियां त्वरित ॥ बिभीषण चौताळला ॥९९॥
परिघ हातीं घेउनी ॥ मैंद धांवे क्रोधें करूनी ॥ कौमोदकी आकळोनी ॥ धन्वंतरीं पुढं जाहला ॥२००॥
शतघ्नी घेऊन सत्वर ॥ धांवे तो ऋषभ वानर ॥ शरभ धांवे घेऊनि चक्र ॥ गंधमादन शक्ति पैं ॥१॥
जांबुवंत घेऊनि गिरि थोर ॥ अंगदें उपडिला महातरुवर ॥ नीळ घेऊनियां तोमर ॥ शत्रूवरी धांविन्नला ॥२॥
नळें उचलोनि महाशिळा ॥ सुग्रीव पर्वत घेऊन धांविन्नला ॥ कुमुद हांक देऊनि पुढें जाहला ॥ लोहपट्टिश घेऊनियां ॥३॥
सौमित्रें चाप ओढून ॥ टाकिले तेव्हां तीन बाण ॥ शत शत दारुण ॥ रघुत्तमें टाकिले ॥४॥
इतुकी शस्त्रवृष्टि होत ॥ परी ते न गणीच इंद्रजित ॥ शस्त्रें तोडून समस्त ॥ बाण बहुत सोडिले ॥५॥
अष्टादश पद्में वानर ॥ निजबाणीं केले जर्जर ॥ लक्षोनियां रामसौमित्र ॥ दारुण शर सोडिले ॥६॥
रामलक्ष्मणांसहित सकळ ॥ कपिदळ इंद्रजितें केले विकळ ॥ पुरुषार्थ करून तत्काळ ॥ इंद्रजित परतला ॥७॥
जयवाद्यें वाजवित ॥ लंकेत प्रवेशे शक्रजित ॥ पितयास करूनी प्रणिपात ॥ वार्ता समूळ सांगितली ॥८॥
रावण म्हणे शक्रजितासी ॥ तूं क्षणक्षणां शत्रु मारिसी ॥ दिनांती नक्षत्रें आकाशीं ॥ मागुती तैसे ऊठती ॥९॥
वरि वरि जळे तृण ॥ परि अंकुर फुटती भूमीतून ॥ त्यावरी शक्रजित प्रतिवचन ॥ काय बोलता जाहला ॥२१०॥
म्हणे आतां रामलक्ष्मण ॥ सेनेसहित येतों वधून ॥ तरीच तुम्हां दावीन वदन ॥ प्रतिज्ञा पूर्ण माझी हे ॥११॥
हे न घडे जरी गोष्टी ॥ तरी तुमची आमची हेचि भेटी ॥ मम पितयासी नमून उठाउठीं ॥ इंद्रजित चालिला ॥१२॥
सिद्ध करूनि चतुरंग दळ ॥ युद्धासी चालिला उतावीळ ॥ जैसा सरितापूर ॥ तुंबळ ॥ वर्षाकाळीं धांवतसे ॥१३॥
तीन वेळ संग्राम करूनि ॥ इंद्रजित गेला जय घेऊनि ॥ मागुती आला चौथेनि ॥ रणमेदिनी माजवावया ॥१४॥
युद्धकांड परम सुरस ॥ जेथें थोर माजे वीररस ॥ तें चतुर श्रोते सावकाश ॥ अत्यादरें परिसोत ॥१५॥
रणरंगधीरा रामचंद्रा ॥ सुवेळाचळवासी प्रतापरुद्रा ॥ श्रीधरवरदा आनंदसमुद्रा ॥ ब्रह्मानंदा जगद्रुरो ॥१६॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकिनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ अष्टविंषतितमाध्याय गोड हा ॥२१७॥
॥श्रीसीतारामचंद्रार्पणमस्तु॥