भोंडला - महाराष्ट्रातील मुलींचे हे एक लौकिक व्रत. याला हादगा / हदगा असेही म्हणतात.
आश्विन महिन्यात हस्त नक्षत्राला सुरवात झाली, कि त्या दिवसापासून पुढे सोळा दिवस किंवा नवरात्राच्या पहिल्या दिवसापासून कोजागिरी पौर्णिमेपर्यंत मुली भोंडला खेळतात. त्यासाठी घराच्या भिंतीवर सोंडेत माळ धरलेल्या व समोरासमोर तोंड केलेल्या दोन हत्तींचे रंगीत चित्र टांगतात. त्याच्यावर लाकडाची मंडपी टांगून तिला निरनिराळ्या फळांच्या व फुलांच्या माळा घालतात. शिवाय घरोघरी मुली जमिनीवर किंवा पाटावर रांगोळीने किंवा धान्याने हत्ती काढतात. या हत्तीला रांगोळीच्या ठिपक्यांची झूल काढून किंवा त्याच्या अंगावर रंगीबेरंगी फुलांच्या माळा घालून सजवतात. नंतर आसपासच्या मुली एकत्र जमून पाटाभोवती फेर धरतात व भोंडल्याची गाणी गातात. पहिल्या दिवशी एक, दुसर्या दिवशी दोन याप्रमाणे रोज एकेका गाण्याची भर पडून शेवटच्या दिवशी सोळा गाणी म्हणतात. गाणी दिवसेंदिवस जसजशी वाढू लागतात, तसतसा ती म्हणायला अधिक वेळ लागतो. त्यामुळे पुढे पुढे मुली एकमेकींच्या घरी आळीपाळीने जमून गाणी गातात. गाणी संपल्यावर जिच्या घरी भोंडला असतो, ती मुलगी सर्वांना खिरापत वाटते. पण ती वाटण्यापूर्वी इतर मुलींना तो खिरापत ओळखायला सांगतात. त्यावेळी मुलींची होणारी प्रश्नोत्तरे मोठी मनोरंजक असतात. खिरापतीचा पदार्थ रोज वेगळा असतो. काही वेळा वाढत्या गाण्यांप्रमाणे खिरापतीही वाढत्या असतात. अशा रीतीने सोळाव्या दिवशी सोळा खिरापती करतात.
या भोंडल्या प्रमाणे भुलाबाईचा सोहळा असतो. खानदेशात व विदर्भात भुलाबाईचा विशेष प्रचार आहे.
भिल्लीणीचा वेष घेवून भिल्लरूपी शंकराला भुलवायला आलेल्या पार्वतीला भुलाबाई हे नाव पडले आहे. पार्वती भुलाबाई झाली म्हणून शंकराला भुलोबा म्हणू लागले.
भाद्रपद पौर्णिमेला घरोघरी भुलोबा व भुलाबाई या दोघांच्या मातीच्या मूर्ती करून त्या सजवलेल्या मखरात किंवा कोनाड्यात बसवतात आणि कोजागिरी पौर्णिमेला रात्रभर जागवून वद्य प्रतिपदेला त्याचे पाण्यात विसर्जन करतात. दररोज संध्याकाळी मुली भुलाबाईपुढे फेर धरून गाणी म्हणतात व कसली तरी खिरापत करून तिला तिचा नैवेद्य दाखवतात. यांच्या पूजेला शिव - शक्तीची पूजा म्हटले जाते. भुलाबाईचा हा सोहळा भोंडल्याप्रमाणे सोळा दिवस चालतो व आश्विन मासातच होतो. या वेळी वाढत्या दिवसाप्रमाणे गाण्यांचा व खिरापतींचा वाढता क्रम असतो.
मराठी लोकसाहित्यात भोंडला किंवा हदगा याची गाणी अस्सल जुन्या मराठी लोकगीतांचा नमुना म्हणून ओळखली जातात. त्यांच्या चाली अगदी प्राथमिक स्वरूपाच्या असून गाण्यांची मूळची संख्या सोळा आहे. प्रांत परत्वे त्यांत सातांची भर पडली आहे. पण काही ठिकाणी ती सोळाही नाहीत.
आज पासून भोंडला हे सदर आपण रोज पाहू त्यःच्या विविध गाण्यांसह.
आश्विन महिन्यात हस्त नक्षत्राला सुरवात झाली, कि त्या दिवसापासून पुढे सोळा दिवस किंवा नवरात्राच्या पहिल्या दिवसापासून कोजागिरी पौर्णिमेपर्यंत मुली भोंडला खेळतात. त्यासाठी घराच्या भिंतीवर सोंडेत माळ धरलेल्या व समोरासमोर तोंड केलेल्या दोन हत्तींचे रंगीत चित्र टांगतात. त्याच्यावर लाकडाची मंडपी टांगून तिला निरनिराळ्या फळांच्या व फुलांच्या माळा घालतात. शिवाय घरोघरी मुली जमिनीवर किंवा पाटावर रांगोळीने किंवा धान्याने हत्ती काढतात. या हत्तीला रांगोळीच्या ठिपक्यांची झूल काढून किंवा त्याच्या अंगावर रंगीबेरंगी फुलांच्या माळा घालून सजवतात. नंतर आसपासच्या मुली एकत्र जमून पाटाभोवती फेर धरतात व भोंडल्याची गाणी गातात. पहिल्या दिवशी एक, दुसर्या दिवशी दोन याप्रमाणे रोज एकेका गाण्याची भर पडून शेवटच्या दिवशी सोळा गाणी म्हणतात. गाणी दिवसेंदिवस जसजशी वाढू लागतात, तसतसा ती म्हणायला अधिक वेळ लागतो. त्यामुळे पुढे पुढे मुली एकमेकींच्या घरी आळीपाळीने जमून गाणी गातात. गाणी संपल्यावर जिच्या घरी भोंडला असतो, ती मुलगी सर्वांना खिरापत वाटते. पण ती वाटण्यापूर्वी इतर मुलींना तो खिरापत ओळखायला सांगतात. त्यावेळी मुलींची होणारी प्रश्नोत्तरे मोठी मनोरंजक असतात. खिरापतीचा पदार्थ रोज वेगळा असतो. काही वेळा वाढत्या गाण्यांप्रमाणे खिरापतीही वाढत्या असतात. अशा रीतीने सोळाव्या दिवशी सोळा खिरापती करतात.
या भोंडल्या प्रमाणे भुलाबाईचा सोहळा असतो. खानदेशात व विदर्भात भुलाबाईचा विशेष प्रचार आहे.
भिल्लीणीचा वेष घेवून भिल्लरूपी शंकराला भुलवायला आलेल्या पार्वतीला भुलाबाई हे नाव पडले आहे. पार्वती भुलाबाई झाली म्हणून शंकराला भुलोबा म्हणू लागले.
भाद्रपद पौर्णिमेला घरोघरी भुलोबा व भुलाबाई या दोघांच्या मातीच्या मूर्ती करून त्या सजवलेल्या मखरात किंवा कोनाड्यात बसवतात आणि कोजागिरी पौर्णिमेला रात्रभर जागवून वद्य प्रतिपदेला त्याचे पाण्यात विसर्जन करतात. दररोज संध्याकाळी मुली भुलाबाईपुढे फेर धरून गाणी म्हणतात व कसली तरी खिरापत करून तिला तिचा नैवेद्य दाखवतात. यांच्या पूजेला शिव - शक्तीची पूजा म्हटले जाते. भुलाबाईचा हा सोहळा भोंडल्याप्रमाणे सोळा दिवस चालतो व आश्विन मासातच होतो. या वेळी वाढत्या दिवसाप्रमाणे गाण्यांचा व खिरापतींचा वाढता क्रम असतो.
मराठी लोकसाहित्यात भोंडला किंवा हदगा याची गाणी अस्सल जुन्या मराठी लोकगीतांचा नमुना म्हणून ओळखली जातात. त्यांच्या चाली अगदी प्राथमिक स्वरूपाच्या असून गाण्यांची मूळची संख्या सोळा आहे. प्रांत परत्वे त्यांत सातांची भर पडली आहे. पण काही ठिकाणी ती सोळाही नाहीत.
आज पासून भोंडला हे सदर आपण रोज पाहू त्यःच्या विविध गाण्यांसह.
No comments:
Post a Comment