'माझे विद्यापीठ' विषयी...

पद्मश्री कवी श्री. नारायण सुर्वे यांची आज जयंती. १५ ऑक्टोबर १९२६ हा त्यांचा जन्मदिवस. सुर्वे देवाधीन झाले तेव्हा महाराष्ट्र टाईम्स मध्ये छापून आलेला हा लेख.

'ना घर होते, ना गणगोत, चालेन तेवढी पायाखालची जमीन होती...' अशा ओळींनी प्रारंभ होणारी नारायण सुर्वे यांची 'माझे विद्यापीठ' ही कविता म्हणजे जणू कवीचे आत्मचरित्रच. विलक्षण गाजलेली ही कविता कशी रचली गेली... तिला कशी प्रसिद्धी मिळाली, हे खुद्द सुर्वे यांच्याच शब्दांत...….
---- ---- // o // ---- ----


काही काही कविता विलक्षण रसायन जमून यावे, तशा चपखलपणे स्वत: व्यक्तित्त्व घेऊनच व्यक्त होतात. आशय शब्दांचे बोट धरून चालतो, की शब्दच आशयाला खांद्यावर उचलून मिरवत नेतात, हे कळेनासे होते. इतका एकवटलेपणा, एकजिनसी अनुभवांचा विलक्षण पट तयार होतो. मालिका तयार होते. अशा रचनेतील एकही शब्द इथे तिथे सरकला, किंवा जरा धक्का त्याला लागला की, सारेच कोलमडून पडले असे वाटत राहते. नवा विलक्षण पोत आपणासमोर रचनेच्या रूपात उभा राहतो. 'माझे विद्यापीठ' ही कविता म्हणजे ७२ ओळींची दीर्घ रचना आहे. एकूण चार बंधांत ती बांधली गेली आहे व अठरा ओळींचा एकेक बंध व त्यातील ताणेबाणे दुसऱ्या बंधाशी जोडीत ती निखळपणे विणत जाते. कवी जर स्वनिमिर्तीशी प्रामाणिक असेल व कवितेला कवितेच्या, म्हणजेच तिला तिचे स्वातंत्र्य देऊन निखळ रूपात बोलू देणार असेल, तर ती अधिक मोकळी होते, अधिक सच्ची होते. काळाच्याही पलिकडे पाहण्याची, उड्डाण करण्याची क्षमता तिच्यात येते, असा माझा अनुभव आहे. कविता लिहिणे ही एक जोखीमच आहे, असे मी मानतो. ती एक गंभीर गोष्ट आहे. नवसृजन आहे. तिच्यावर कसलेही सावट न येईल याची काळजी घ्यावी लागते. याचा अर्थ या सर्व प्रक्रियेपासून कवी अलिप्त राहू शकतो का? त्याचे उत्तर होय आणि नाही असेच द्यावे लागेल. कारण निमिर्तीत देखील रचनात्मक आंतरद्वंद्व असते. तो रचनात्मक संघर्षच असतो. सडेपणा आणि कलात्मकता याचे भान ठेवावेच लागते. दीर्घ रचनेत हा तोल सांभाळावाच लागतो. तसे पाहिले तर 'माझे विद्यापीठ' कवितेने मला फार दमवले आहे. उणेपुरे एक वर्ष मी ही कविता लिहित होतो. कुणाला हा मूर्खपणाही वाटेल. तो माझ्या निमिर्तीबाबत वारंवार घडतो खरा! परंतु मला त्यात समाधान वाटते. एखादी कविता उत्तमपणे माझ्याकडून लिहिली गेली, की त्या पलिकडे कोणताही सवोर्च्च आनंद मी मानत नाही.

'माझे विद्यापीठ' या कवितेचा शेवटचा अठरा ओळींचा बंध माझ्याकडून आधी रचला गेला. 'निळ्या छताखाली नांगरून ठेवल्या होत्या साहेबांच्या बोटी' या अठरा ओळींच्या शेवटच्या ओळीतले शब्द 'कधी दोन घेत, कधी दोन देत' होते. खरे तर ही कविता इथेच संपत होती. मग तिची सुरुवात कुठे? मी चक्रावून गेलो. वर्षभर या कवितेभोवती मी घुमत राहिलो. पुन्हा पुन्हा वरील ओळींचे अर्थ व संदर्भ शोधत मी एकदाचा 'ना घर होते, ना गणगोत' या पहिल्या कडव्यातील पहिल्या ओळीच्या रचनेने सावरलो आणि कविता मनासारखी पूर्ण करून मोकळा झालो. त्यानंतर सहा महिने मी एकही ओळ लिहिली नाही इतका कातावून गेलो. असो.

ही कविता एकदाची लिहून झाली खरी; परंतु ती प्रकाशित कोण करणार, हा प्रश्न माझ्यासमोर होताच. आधीच काव्याविषयी उदासीनता. त्यात मी पडलो नवखा कवी व कोणत्याही मासिकाची ओळखपाळख नसलेला. बहुतेक नियतकालिके जाहिराती आधी छापतील व कविता नंतर. विचार केला तर त्यांचेही असे करणे चूक नाही व कविता प्रकाशित करणे आवश्यक आहे का, हा आग्रहही चूक नाही. कविता काही उत्पादक गोष्ट नाही आणि जाहिरातीवर तर नियतकालिके उभी राहतात, चालतात, हा अनुभव सार्वत्रिकच आहे. शिवाय ही कविता नीट प्रकाशित करायची म्हटले, तर मासिकाची दोन पाने तरी लागणारच. मोठा पेच होता.

दुसऱ्याच दिवशी मी प्रा. केशव मेश्राम यांना भेटलो. मी जेव्हा जेरबाई वाडिया, परळ येथील बोगदा चाळीत राहात असे, खरे तर या चाळीला अंधार चाळ म्हणणेच योग्य होईल, प्रा. मेश्राम तेव्हा म्हात्रे पेन्सच्या शेजारील बैठ्या चाळीत राहत. पस्तिसेक वर्षांपूवीर्ची ही घटना आहे. सेनापती बापट मार्गावरील झोपडपट्ट्या, त्यालगतचे भलेमोठे गटार व वस्त्यांवरचे मिणमिणते दिवे. प्रा. मेश्रामांना 'माझे विद्यापीठ' ही कविता रात्री याच मार्गावरील एका पालिकेच्या दिव्याखाली बसवून ऐकवली होती. त्या सोबतच 'सत्य' नावाची माझी दुसरीही एक कविता मी ऐकवली होती. त्यांना दोन्ही कविता आवडल्या. म्हणाले, 'मला या दोन्ही कविता आत्ताच द्या. माझ्या कॉलेजमध्ये (एम. डी. कॉलेज, परळ) 'सत्यकथे'चे संपादक प्रा. राम पटवर्धन अर्धवेळ प्राध्यापक म्हणून शिकवायला येतात. त्यांना मीच स्वत: त्या वाचून दाखवतो.'

'अहो, मेश्राम, मला 'सत्यकथे'त कोणीही ओळखत नाही.' मी म्हणालो.

'चालेल, तुमची ओळख मी करून देईन.' प्रा. मेश्राम म्हणाले.

आणि बरोबर चार-पाच दिवसांनंतर मला प्रा. मेश्राम यांच्याकरवी प्रा. राम पटवर्धनांचा 'सत्यकथा' कचेरीत भेटायला या असा निरोप आला. मी सत्यकथा कचेरीत पोहोचलो.

'या. या.' राम पटवर्धन म्हणाले, 'बसा, तुमच्या दोन्ही कविता आम्ही स्वीकारल्या आहेत. 'माझे विद्यापीठ' ही सत्यकथेच्या दिवाळी अंकासाठी व 'सत्य' ही कविता 'मौज'च्या दिवाळी अंकासाठी घेतली आहे. पण तुम्हाला एक विचारू का सुवेर्?'

'बोला.' मी म्हणालो.

'तुमचा पहिला काव्यसंग्रह निघाला आहेच. त्याला पुरस्कारही मिळालेला आहे. म्हणजे तुम्ही बरीच वषेर् लेखन करीत आहात; तुम्हाला 'सत्यकथे'कडे लेखन पाठवावे असे का वाटले नाही. मला जरा याविषयी कुतूहल आहे म्हणून विचारतो.' इतके बोलून ते थांबले.

'खरे सांगू, रामभाऊ!' मी म्हणालो, 'तुमच्या 'सत्यकथा' अथवा 'मौज'मध्ये जे लिखाण येते, त्या लेखकांविषयी मला आदर आहेच; परंतु त्यांच्यासारखे मला लिहिता येणार नाही. कारण त्यांचा बाज व लिहिणे निराळे, माझे निराळे.'

'द्या टाळी!' म्हणत रामभाऊ पटवर्धनांनी हात पुढे केला.

'परंतु एक करा. तुम्हाला असे का वाटते याच्याविषयी तुम्ही एक टिपण अथवा लेखच पाठवा. आम्ही तो छापू. तुमची टीकाटिप्पणी आम्हाला हवी आहे.'

मी त्यावर स्वत:चे मत मांडायचे कबूल केले; परंतु अद्याप काही लिहू शकलो नाही. त्यांनीही मला अनेकदा भेट होऊनही पुन्हा कधी हटकले नाही. तेही विसरले, मीदेखील विसरलो.

पुढे 'सत्यकथे'चे प्रकाशनच बंद झाले. माझे लिहिणे आणि त्यांचे छापणे थांबले ते आजतागायत तसेच राहिले.

या 'माझे विद्यापीठ' कवितेविषयी अशा कितीतरी हकीकती आहेत; परंतु एक गोष्ट मला नमूद करावीशी वाटते ती अशी :

याच 'मौज प्रकाशन गृहा'तच माझी प्रा. श्री. पु. भागवत यांची गाठ पडली. पुढे अधूनमधून केव्हा तरी फुटकळपणे भेटत राहिलो, बोलत राहिलो. एकदा मला त्यांनी थांबवले. 'तुम्हाला एक विचारू. या कवितेतील ती अंतर्गत लय आहे, तिचा संथसा खळबळ ध्वनी मला ऐकायला येतो, तो तुम्ही कसा साधलात. तेवढे सांगाल?' श्री. पु. म्हणाले.

मी काय सांगणार डोंबल!

मी म्हणालो, मला यातले काही माहीत नाही. मी लिहिले आणि तुम्ही छापले. एवढेच. पुढे १९६६ मध्ये 'माझे विद्यापीठ' या शीर्षकाने माझा नवा कवितासंग्रह प्रकाशित झाला. मी भागवतांना एक प्रत भेट म्हणून पाठवली. दोन-चार महिन्यांतच त्यांचे मला पत्र आले ते असे :

प्रिय सुर्वे
संग्रह अगत्यपूर्वक पाठवल्याबद्दल आभार; परंतु मला एक नवल वाटते ते तुम्ही आमच्या 'मौज प्रकाशन गृहा'च्या यादीतून कसे काय निसटलात याचे. ते असो. आता एक करा, जेव्हा या संग्रहाची नवी आवृत्ती प्रकाशित कराल तेव्हा या संग्रहाची मुदणप्रत मी तपासून देईन. तेवढे लक्षात ठेवा.

('डिंपल पब्लिकेशन'च्या 'कहाणी कवितेची' या नारायण सुर्वे यांच्या पुस्तकातून साभार.) 

---- ---- // o // ---- ----

साभार : महाराष्ट्र टाईम्स Aug 17, 2010

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - १३

आड बाई आडवणी, आडाचं पाणी काढवणी

आडात होती देवळी, देवळीत होता खराटा

आमचा हादगा मराठा।।

आड बाई आडवणी आडाचं पाणी काढवणी

आडात होती देवळी देवळीत होता साबण

आमचा हादगा बामण ।। 

अशाप्रकारे देवळी तून वेगवेगळ्या वस्तू काढून गाणे पूर्ण व्हायचे. ह्याच गाण्याचे दुसरे रूप आहे ते भोंडल्याची वेळ दर्शविणारे. 

आड बाई आडोणी, आडाचं पाणी काढोणी।
आडात पडली सुपारी, आमचा भोंडला दुपारी ।।

आड बाई आडोणी आडाचं पाणी काढोणी।
आडात पडली मासोळी आमचा भोंडला संध्याकाळी ।।

आड बाई आडोणी आडाचं पाणी काढोणी।
आडात पडली कात्री आमचा भोंडला रात्री ।।

आड बाई आडोणी आडाचं पाणी काढोणी।
आडात पडला शिंपला आमचा भोंडला संपला ।।

भोंडल्याची ही माहिती आणि गाणी तुम्हा सर्वांना आवडली असतील अशी आशा आहे.
भोंडल्याचे हे व्रत आजच्या काळात मागे पडले आहे, खेळ वा गंमत म्हणून प्रत्येकाने दर नवरात्रीत एकदा तरी हे व्रत करावे, अशाने आपला वारसा मागे पडणार नाही.

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - १२

हस्त हा जीवनाचा राजा
पावतो जनांचिया काजा
तयासी नमस्कार माझा ।।

दहा मधले आठ गेले
( पावसाची नक्षत्रे दहा, त्या पैकी मृग, आर्द्रा, पुनर्वसु, पुष्य, आश्लेषा, मघा, पुर्वा, उत्तरा मग हस्त यायचं )
हस्ताची ही पाळी आली
म्हणोनी त्याने गंमत केली ।।

ज्याच्या योगे झाला चिखल
त्याही चिखलात लावल्या केळी ।।

एकेक केळ मोठालं
भोंडल्या देवा वाहिलं ।।

============================================

भोपळ्याच फुल बाई फुलरंजना
माळ्याचा माळ बाई माळरंजना
माळ्याची सांडली भिकबाळी
हुड्कुन दे पण हुड्केना
हुडकली पण सापडेना

शि़क्यावरच लोणी वाहात जा
ताट वाटी झळकत जा
ताट वाटी झळकली
पंगतीत जावून बसली

सर्प म्हणे मी एकुला
दारी आंबा पिकुला
दारी आंब्याची फोड ग
खिरापतीला काय ग ?

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - ११

माझ्या सुंद्रीचं लगीन
वराडी कोण कोण येणार, माझ्या सुंद्रीचं लगीन

भाऊ म्हणे मी भाऊ, आणीन नवरा पाहून
माझ्या सुंद्रीचं लगीन

बहिण म्हणे मी बहीण, करवली मी होईन
माझ्या सुंद्रीचं लगीन

बाप म्हणे मी बाप, खर्चीन हुंडा लाख
माझ्या सुंद्रीचं लगीन

आई म्हणे मी आई, करीन लग्नात घाई
माझ्या सुंद्रीचं लगीन

चुलता म्हणे मी चुलता, येईन जेवणापुरता
माझ्या सुंद्रीचं लगीन

चुलती म्हणे मी चुलती, येईन वरातीपुरती
माझ्या सुंद्रीचं लगीन

मावसा म्हणे मी मावसा, बसेन दागिन्यासरसा
माझ्या सुंद्रीचं लगीन

मावशी म्हणे मी मावशी, फराळाचे माझ्यापाशी
माझ्या सुंद्रीचं लगीन

मामा म्हणे मी मामा, येईन सर्व कामा
माझ्या सुंद्रीचं लगीन

भट म्हणे मी भट, धरीन अंतरपाट
माझ्या सुंद्रीचं लगीन

भटीण म्हणे मी भटीण, सगळ्याच पोळ्या लाटीन
माझ्या सुंद्रीचं लगीन

(साभार : मायबोली वेबजाळ)

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - १०

सासरच्या जाच सांगणाऱ्या ह्या मुली सासरची बढाई सुद्धा तेवढीच रंगवून सांगायच्या.

भुलाबाई भुलाबाई सासरे कसे गं सासरे कसे?
कचेरीत बसले हे वकील जसे गं वकील जसे ॥१॥

भुलाबाई भुलाबाई सासू कशा गं सासू कशा?
कपाळभर कुंकू पाटलीन जशा गं पाटलीन जशा ॥२॥

भुलाबाई भुलाबाई पुतणे कसे गं पुतणे कसे?
हातामध्ये घडी मास्तर जसे गं मास्तर जसे ॥३॥

भुलाबाई भुलाबाई जाऊ कशी गं जाऊ कशी?
हातामध्ये लाटणं स्वयंपाकीण जशी गं स्वयंपाकीण जशी ॥४॥

भुलाबाई भुलाबाई दीर कसे गं दीर कसे?
डोळ्यावर गॉगल डॉक्टर जसे गं डॉक्टर जसे ॥५॥

भुलाबाई भुलाबाई नणंद कशी गं नणंद कशी?
हातामध्ये घडी मास्तरीन जशी गं मास्तरीन जशी ॥६॥

भुलाबाई भुलाबाई पती कसे गं पती कसे?
जटातून गंगा वाहे शंकरजी जसे गं शंकरजी जसे ॥७॥

भुलाबाई भुलाबाई आपण कशा गं आपण कशा?
शंकराच्या मांडीवर पार्वती जशा गं पार्वती जशा ॥८॥

भुलाबाई भुलाबाई मुल कसे गं मुल कसे?
वाकड्या सोंडाचे गणपती जसे गं गणपती जसे ॥९॥

(साभार : मायबोली वेबजाळ - संकलन : गंगाधर मुटे)

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - ९

श्रीकांता कमलाकांता असं कसं झालं
असं कसं वेडं माझ्या कपाळी आलं

वेडयाच्या बायकोने केले होते लाडू
तिकडून आला वेडा त्याने निरखून पाहिले
चेंडू चेंडु म्हणून त्याने खेळायला घेतले ॥१॥

श्रीकांता कमलाकांता असं कसं झालं
असं कसं वेडं माझ्या कपाळी आलं

वेडयाच्या बायकोने केला होता चिवडा
तिकडून आला वेडा त्याने निरखून पाहिला
केरकचरा म्हणून त्याने फेकून दिला ॥२॥

श्रीकांता कमलाकांता असं कसं झालं
असं कसं वेडं माझ्या कपाळी आलं
 
वेडयाच्या बायकोने केल्या होत्या करंज्या
तिकडून आला वेडा त्याने निरखून पाहिल्या
होडया होडया म्हणून त्याने पाण्यात सोडल्या ॥३॥
 
श्रीकांता कमलाकांता असं कसं झालं
असं कसं वेडं माझ्या कपाळी आलं

वेडयाच्या बायकोने केल्या होत्या चकली
तिकडून आला वेडा त्याने निरखून पाहिली
चक्रं चक्रं म्हणून त्याने फेकून दिली ॥४॥

श्रीकांता कमलाकांता असं कसं झालं
असं कसं वेडं माझ्या कपाळी आलं

वेडयाच्या बायकोने केले होते श्रीखंड
तिकडून आला वेडा त्याने निरखून पाहिले
स्नो स्नो म्हणून त्याने अंगाला फासले ॥५॥

श्रीकांता कमलाकांता असं कसं झालं
असं कसं वेडं माझ्या कपाळी आलं
 
वेडयाच्या बायकोने केल्या होत्या शेवया
तिकडून आला वेडा त्याने निरखून पाहिल्या
अळ्या अळ्या म्हणून त्याने टाकून दिल्या ॥६॥
 
श्रीकांता कमलाकांता असं कसं झालं
असं कसं वेडं माझ्या कपाळी आलं
 
वेडयाची बायको एकदा पलंगावर झोपली
तिकडून आला वेडा त्याने निरखून पाहिली
मेली मेली म्हणून त्याने जाळून टाकली ॥७॥

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - ८

खालील गाण्यात यमक साधणारे शब्द शोधून हजर असलेल्या मुलींची / मुलांची नावे गुंफतात.


अडकित जाऊ खिडकीत जाउ खिडकीत होता बत्ता
भुलाबाईला लेक झाला नाव ठेवा दत्ता ॥१॥

अडकित जाऊ खिडकीत जाउ खिडकीत होता वाटी
भुलोजीला लेक झाली नाव ठेवा चाटी ॥२॥

अडकित जाऊ खिडकीत जाउ खिडकीत होती भाकर
भुलाबाईला लेक झाला नाव ठेवा प्रभाकर ॥३॥

अडकित जाऊ खिडकीत जाउ खिडकीत होता चेंडू
भुलोजीला लेक झाला नाव ठेवा बंडू  ॥४॥

अडकित जाऊ खिडकीत जाउ खिडकीत होता चष्मा
भुलाबाईला लेक झाली नाव ठेवा सुषमा / रेश्मा  ॥५॥


अडकित जाऊ खिडकीत जाउ खिडकीत होता रुपया बंधा
भुलोजीला लेक झाली नाव ठेवा चंदा  ॥६॥

अडकीत जाऊ खिडकीत जाऊ खिडकीत ठेवला अडकित्ता
भुलाबाईला मुलगी झाली, नाव ठेवलं स्मिता ॥७॥

अडकित जाऊ खिडकीत जाउ खिडकीत होता पाटा
भुलोजीला लेक झाला साखर खडी वाटा,
बाणा बाई बाणा, स्वदेशी बाणा, गाणे संपले खीरापत आणा ॥५॥

================================================



काळी चंद्रकळा नेसु कशी?
गळ्यात हार घालू कशी?

ओटीवर मामांजी जाऊ कशी?
दमडिचं तेल आणु कशी?

दमडीचं तेल आणलं
सासुबाईंचं न्हाणं झालं

वन्सन्ची वेणी झाली
भावोजींची दाढी झाली

मामंजींची शेन्डी झाली
उरलेलं तेल झाकुन ठेवलं

लांडोरीचा पाय लागला
वेशीबाहेर ओघळ गेला

त्यात हत्ती वाहून गेला
सासुबाई सासुबाई अन्याय झाला

दुध्-भात जेवायला वाढा
माझं उष्ट तुम्हीच काढा.…

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - ७

सासरी नांदत असलेल्या मुलीला सणासुदीच्या निमित्ताने माहेरी जायची परवानगी मिळत असे.
खालील गाण्यात वडील मुलीला माहेरी नेण्यासाठी येतात आणि आनंदलेली मुलगी लगेच तयारही होते  पण सासरच्या मंडळींची परवानगी हवी ना… आणि ती परवानगी लगेच मिळायची नाही, कधी कधी जायलाही मिळायचे नाही. सासरच्या मंडळींना ही घराची घडी विस्कळू नये म्हणून काळजी घायची असायची; त्यामुळे भीत - भीत परवानगी मागणारी सून आणि नाकारणारी सासरची मंडळी खालील गाण्यांमध्ये अधोरेखित होतात.

सासूबाई, सासूबाई मला आलं मूळ
जाऊ का मी आपुल्या माहेरा माहेरा ॥ ध्रु.॥

कार्ल्याचा वेल लाव गं सुने लाव गं सुने
मग जा आपुल्या माहेरा माहेरा
कार्ल्याचा वेल लावला हो सासुबाई लावला हो सासुबाई
आता तरी जाऊ का माहेरा माहेरा ॥१॥

कार्ल्याचा वेल वाढू दे ग सुने वाढू दे ग सुने
मग जा तू आपुल्या माहेरा माहेरा
कार्ल्याचा वेल वाढला हो सासुबाई वाढला हो सासुबाई
आता तरी जाऊ का मी माहेरा माहेरा ॥२॥

कार्ल्याला फूल येउ दे गं सुने येउ दे गं सुने
मग जा आपुल्या माहेरा माहेरा
कार्ल्याला फूल आलं हो सासुबाई आलं हो सासुबाई
आता तरी जाऊ का माहेरा माहेरा ॥३॥

कार्ल्याला फळ येऊ दे गं सुने येउ दे गं सुने
मग जा आपुल्या माहेरा माहेरा
कार्ल्याला फळ आलं हो सासुबाई आलं हो सासुबाई
आता तरी जाऊ का माहेरा माहेरा ॥४॥

कार्ल्याची भाजी कर गं सुने कर गं सुने
मग जा आपुल्या माहेरा माहेरा
कार्ल्याची भाजी केली हो सासुबाई केली हो सासुबाई
आता तरी जाऊ का माहेरा माहेरा ॥५॥

कार्ल्याची भाजी खा गं सुने खा गं सुने
मग जा आपुल्या माहेरा माहेरा
कार्ल्याची भाजी खाल्ली हो सासुबाई खाल्ली हो सासुबाई
आता तरी जाऊ का माहेरा माहेरा ॥६॥

आपलं उष्टं काढ ग सुने काढ ग सुने
मग जा तू आपल्या माहेरा माहेरा
माझं उष्टं काढलं हो सासुबाई काढलं हो सासुबाई
आता तरी जाऊ का मी माहेरा माहेरा

आणा फणी घाला वेणी जाऊ द्या राणी माहेरा माहेरा
आणली फणी घातली वेणी गेली राणी माहेरा माहेरा ॥७॥

=========================================

सोन्याचा करंडा बाई मोत्याचं झाकण
तिथं आमच्या सासुबाई कुंकु लावीत होत्या
सासुबाई सासुबाई मला आलं मूळ
मला काय पुसतीस बरीच दिसतीस
पुस जा आपल्या सासर्‍याला, सासर्‍याला ॥१॥

सोन्याची दऊत बाई मोत्याची लेखणी
तिथं आमचे मामंजी लिहीत होते
मामंजी मामंजी मला आल मुळ
मला काय पुसतीस बरीच दिसतीस
पुस जा आपल्या जावेला, जावेला ॥२॥

सोन्याचा डेरा बाई मोत्याची रवी
तिथं आमच्या जाऊबाई ताक करीत होत्या
जाऊबाई जाऊबाई मला आलं मूळ
मला काय पुसतीस बरिच दिसतीस
पुस जा आपल्या दीराला, दीराला ॥३॥

सोन्याची विटी आणि मोत्याचा चेंडू
तिथं आमचे भाऊजी खेळत होते
भावोजी भावोजी मला आलं मूळ
मला काय पुसतीस बरीच दिसतीस
पुस जा आपुल्या नणंदेला, नणंदेला ॥४॥

सोन्याची सुपली बाई मोत्यांनी गुंफीली
तिथं आमच्या वन्स पाखडत होत्या
वन्सबाई वन्सबाई मला आलं मूळ
मला काय पुसतीस बरीच दिसतीस
पुस ज्या आपुल्या पतीला, पतीला ॥५॥

सोन्याच पलंग बाई मोत्याचे खूर
तिथं आमचे पतिराज झोपले होते
पतिराज पतिराज मला आलं मूळ
आणा फणी घाला वेणी जाऊ दे राणी माहेरा

जाती तशी जाऊ दे, निळ्या घोडीवर बसु दे
निळी घोडी हसली, सखुबाई सुंदर दिसली ॥६॥

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - ६

महिला वर्गाची देवावरची श्रद्धा, बाळहट्टापुढे होणारी अगतिकता, घाईत धांदलीत गडबडलेली गोष्ट हुशारीने सावरून घेण्याची हातोटी - हे सगळे ह्या खालील गाण्यांमध्ये दिसून येते.


आज कोण वार बाई । आज कोण वार?
आज आहे सोमवार । शंकराला नमस्कार ।

आज कोण वार बाई । आज कोण वार?
आज आहे मंगळवार । देवीला नमस्कार ।

आज कोण वार बाई । आज कोण वार?
आज आहे बुधवार । बृहस्पतीला नमस्कार ।

आज कोण वार बाई । आज कोण वार?
आज आहे गुरुवार । दत्ताला नमस्कार।

आज कोण वार बाई । आज कोण वार?
आज आहे शुक्रवार । अंबाबाईला नमस्कार ।

आज कोण वार बाई । आज कोण वार?
आज आहे शनिवार । शनिला नमस्कार ।

आज कोण वार बाई । आज कोण वार ?
आज आहे रविवार । सुर्याला नमस्कार ।

==============================================


कृष्ण घालीतो लोळण, आली यशोदा धावून
काय रे मागतोस बाळा, तुला देते मी आणून

आई मला चंद्र दे आणून त्याचा चेंडू दे करुन
असलं रे कसलं मागणं तुझं जगाच्या वेगळं

आई मला विंचू दे आणून त्याची अंगठी दे करुन
असलं रे कसलं मागणं तुझं जगाच्या वेगळं

आई मला साप दे आणून त्याचा चाबूक दे करुन
असलं रे कसलं मागणं तुझं जगाच्या वेगळं

कृष्ण घालीतो लोळण, आली यशोदा धावून


==============================================


हरीच्या नैवेद्याला केली, जिलबी बिघडली
त्यातलं उरलं थोडं पीठं त्याचं केलं थालीपीठं
नेऊनी वाढीलं पानातं

जिलबी बिघडली
त्यातला उरला थोडा पाक त्याचा केला साखरभातं
नेऊनी वाढीला पानातं

जिलबी बिघडली
त्यातलं उरलं थोडं तूप त्याच्या केल्या पुर्‍या छानं
नेऊनी वाढील्या पानातं
हरीच्या नैवेद्याला केली, जिलबी बिघडली. 

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - ५

ह्या सासुरवाशिणी मुली मार ही खायच्या. सासरी मिळणाऱ्या ह्या प्रसादाचे उल्लेख असणारी ही काही गाणी :-


नणंदा भावजया दोघीजणी । घरात नव्हतं तिसरं कोणी ।

'शिंक्यावरचं लोणी । खाल्लं कोणी ?

'मी नाही खाल्लं । वहिनीनं खाल्लं ।

आतां माझा दादा येईल ग । दादाच्या मांडिवर बसेन ॥'

'दादा तुझी बायको चोरटी ।'

'असु दे माझी बायको चोरटी ।'

'घे काठी लाग पाठीं ।'

'घेत नाही काठी । लागत नाही पाठी ।

घरादाराची लक्ष्मी मोठीं ॥'

 ===========================================

'कोथिंबीरी बाई ग, आता कधी येशील ग?'

'आता येईन चैत्रमासी', चैत्रा चैत्रा लौकर ये,

हस्त घालीन हस्ताला, देव बसवीन देव्हारा,

देव्हार्‍याच्या चौकटी, उठता  बसता लाथा बुक्की

============================================



कमळे कमळे दिवा लाव
दिवा गेला वार्‍यानं
कमळीला नेलं चोरानं
चोराच्या हातातुन सुटली
बाजेखाली लपली
सासुबाईंनी देखली
मामांजीनी ठोकली...

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - ४

सासरकडचे कोणी पाहूणे आले माहेरवासीणीला न्यायला की सासरी जावेसे वाटायचे नाही म्हणून त्यांच्यावर  झिपरे कुत्रे सोडा असे गाणे होते...

अरडी गं बाई परडी, परडी एवढं काय गं
परडी एवढं फूल गं, दारी मूल कोण गं?
दारी मूल सासरा
सासर्‍याने काय आणलं ग बाई ?
सासर्‍यानं आणल्या पाटल्या
पाटल्या मी घेत नाही, सांगा मी येत नाही,
चारी दरवाजे लावा ग बाई, झिप्रं कुत्र सोडा ग बाई ॥१॥

अरडी गं बाई परडी, परडी एवढं काय गं
परडी एवढं फूल गं, दारी मूल कोण गं?
दारी मूल सासू
सासूने काय आणलंय गं?
सासुने आणले गोट
गोट मी घेत नाही, सांगा मी येत नाही,
चारी दरवाजे लावा ग बाई, झिप्रं कुत्र सोडा ग बाई ॥२॥

अरडी गं बाई परडी, परडी एवढं काय गं
परडी एवढं फूल गं, दारी मूल कोण गं?
दारी मूल दीर
दीरानं काय आणलं ग बाई ?
दीरानं आणल्या बांगड्या
बांगड्या मी घेत नाही, सांगा मी येत नाही,
चारी दरवाजे लावा ग बाई, झिप्रं कुत्र सोडा ग बाई ॥३॥

अरडी गं बाई परडी, परडी एवढं काय गं
परडी एवढं फूल गं, दारी मूल कोण गं?
दारी मूल जाऊबाई
जावेनं काय आणलं ग बाई ?
जावेनं आणली नथ
नथ मी घेत नाहीं, सांगा मी येत नाही,
चारी दरवाजे लावा ग बाई, झिप्रं कुत्र सोडा ग बाई ॥४॥


अरडी गं बाई परडी, परडी एवढं काय गं
परडी एवढं फूल गं, दारी मूल कोण गं?
दारी मूल नणंद
नणदेने काय आणलंय गं?
नणदेने आणल्या तोरड्या
तोरड्या मी घेत नाही, सांगा मी येत नाही
चारी दरवाजे लावा गं बाई, झिप्रं कुत्र सोडा ग बाई ॥५॥

असेच सासरकडचे विविध नातेवाईक (सासरा, दीर, जाऊ वगैरे) आणि प्रत्येकाने आणलेले वेगवेगळे दागिने घेऊन अशीच कडवी म्हणायची. सगळ्यात शेवटचे कडवे असे -

अरडी गं बाई परडी, परडी एवढं काय गं
परडी एवढं फूल गं, दारी मूल कोण गं?
दारी मूल नवरा
नवर्‍याने काय आणलंय गं?
नवर्‍याने आणलं मंगळसूत्र
मंगळसूत्र मी घेते, सांगा मी येते
चारी दरवाजे उघडा गं बाई, उघडा गं बाई
झिपर्‍या कुत्र्याला बांधा गं बाई, बांधा गं बाई ॥६॥

=====================================================

नणंद भावजया खेळत होत्या, भावजयीवर आला डाव, भावजय बसली रुसुन,
सासुरवासी सुन रुसुन बसली कैसी, यादवराया, राणी घरासी येईल कैसी ॥१॥

सासरा गेला समजावयाला ।
'ऊठ ऊठ मुली चल ग घरला, माझी दौत लेखणी देतो तुला'
'तुमची दौत लेखणी नको मला । मी नाही यायची तुमच्या घराला'॥२॥

सासु गेलीं समजावयाला ।
'ऊठ ऊठ मुली चल घराला, माझा डेरा रवी देते तुला'
'तुमचा डेरा रवी नको मजला । मी नाही यायची तुमच्या घराला' ॥३॥

दीर गेला समजावयाला ।
'ऊठा ऊठा वहिनी चला घराला, माझा विटी दांडू देतो तुम्हाला'
'तुमचा विटी दांडु नको मला । मी नाही यायची तुमच्या घराला' ॥४॥

जाऊ गेली समजावयाला ।
'ऊठा ऊठा बाई चला घराला, माझा फणी करंडा देते तुम्हाला'
'तुमची फणी करंडा नको मला । मी नाही यायचे तुमच्या घराला' ॥५॥

नणंद गेली समजावयाला ।
'ऊठा ऊठा वहिनी चला घराला, माझा खेळ देते तुम्हाला'
'तुमचा खेळ नको मला । मी नाही यायचे तुमच्या घराला' ॥६॥

पतिदेव गेले समजावयाला ।
'ऊठ ऊठ राणी चल घराला, माझा लाल चाबुक देतो तुला'
'तुमचा लाल चाबूक हवा मला । मी येते तुमच्या घराला' ॥७॥

सासुरवासी सुन घरासी आली ऎसी। यादवराया, राणी घरासी आली ऎसी ॥

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - ३

भोंडल्याच्या ह्या गाण्यांमधे माहेरचे कोडकौतुक सांगणाऱ्या मुली सासरचा जाच ही सांगायच्या

अक्कण माती चिक्कण माती
अश्शी माती सुरेख बाई
खड्डा तो खणावा ।
अस्सा खड्डा सुरेख बाई
जातं ते रोवावं ।
अस्सं जातं सुरेख बाई
सपीठी दळावी ।
अश्शी सपिठी सुरेख बाई
करंज्या कराव्या ।
अश्श्या करंज्या सुरेख बाई
तबकी ठेवाव्या ।
अस्सं तबक सुरेख बाई
शेल्याने झाकावं ।
अस्सा शेला सुरेख बाई
माहेरी धाडावा ।
अस्सं माहेर सुरेख बाई
खेळाया मिळतं…
अस्सं सासर द्वाड बाई
कोंडोनी मारितं… ।।

================================================

आपल्या माहेरचा बडेजाव सांगणारे हे गाणे :- 

आणा माझ्या सासरचा वैद्य
अंगात अंगरखा फाटकातुटका डोक्याला पागोटं फाटकंतुटकं
हातात काठी जळकं लाकूड
कपाळाला टीळा शेणाचा
तोंडात विडा पादरा कीडा
कसा बाई दिसतो भिका-यावाणी बाई भिका-यावाणी ।।

आणा माझ्या माहेरचा वैद्य
अंगात अंगरखा भरजरी डोक्याला पागोटं भरजरी
हातात काठी चंदनाची
कपाळाला टीळा चंदनाचा
तोंडात विडा केशराचा
कसा बाई दिसतो राजावाणी बाई राजावाणी ।।

=================================================

माहेरचा बडेजाव सांगणाऱ्या स्त्रीला मुद्दाम हिणवणारे हे गाणे :-

'तुझ्या ग माहेरच्यांनी काय काय दिलं ?'

'माझ्या ग माहेरच्यांनी दिल्या मला साखळ्या ।'

'असल्या कसल्या साखळ्या बाई फुलाच्या पाकळ्या ॥'

'तुझ्या ग माहेरच्यांनी काय काय दिलं ?'

'माझ्या ग माहेरच्यांनी दिल्या मला पाटल्या ।'

'असल्या कसल्या पाटल्या बाई हाताल्या दाटल्या ॥'

'तुझ्या ग माहेरच्यांनी काय काय दिलं ?'

'माझ्या ग माहेरच्यांनी दिले मला गोट ।'

'असले कसले गोट बाई हत्तीचे रोट॥'


'तुझ्या ग माहेरच्यांनी काय काय दिलं ?'

'माझ्या ग माहेरच्यांनी दिली मला बिंदी ।'

'असली कसली बिंदी बाई कपाळाला चिंधी ॥'

'तुझ्या ग माहेरच्यांनी काय काय दिलं ?'

'माझा ग माहेरच्यांनी दिला मला हत्ती ।'

'असला कसला हत्ती बाई उधळतो माती ॥'

'तुझ्या ग माहेरच्यांनी काय काय दिलं ?

'माझ्या ग माहेरच्यांनी दिला मला गडी ।'

'असला कसला गडी बाई, मिजास बडी ॥'

'तुझ्या ग माहेरच्यांनी काय काय दिलं ?'

'माझ्या ग माहेरच्यांनी दिली मला बाई ।'

असली कसली बाई तिला रीतच न्हाई ॥'

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - २

भोंडल्याची गाणी आणि उत्सव म्हणजे सासुरवाशिणी स्त्रियांचा किंबहुना लहान वयात लग्न होवून सासरी गेलेल्या मुलींचा मन रमवण्याचा, रोजची दुःखे विसरण्याचा, कल्पना विलासात रमण्याचा सण.
मुलींच्या खेळाची आणि कल्पना विलासाचे प्रतिबिंब दाखवणारी ही काही गाणी :-

एक लिंबु झेलू बाई, दोन लिंबं झेलूं ।

दोन लिंब झेलूं बाई, तीन लिंबं झेलूं ।

तीन लिंबं झेलूं बाई, चार लिंबं झेलू ।

चार लिंब झेलू बाई, पाच लिंबं झेलूं ।

पाचा लिंबांचा पानवडा , माळ घाली हनुमंताला ।

हनुमंताची निळी घोडी. येतां जातां कमळं तोडी ।

कमळाच्या पाठीमागं होती राणी ॥

अगं अगं राणी इथं कुठं पाणी ?

पाणी नव्हे यमुना जमुना,

यमुना जमुनेची बारिक वाळू, तिथं खेळे चिलारि बाळू ।

चिलारि बाळाला भूक लागली ।

सोन्याच्या शिंपेनं दूध पाजीलं, पाटावरच्या घडीवर निजवलं ।

नीज रे चिलारि बाळा, मी तर जाते सोनारवाड्‍या ।

सोनारदादा सोनारभाई, गौरीचे मोती झाले कां नाहीं ?

गौरीच्या घरीं तांब्याच्या चुली, मांडव घातला मखमख पुरी ।

लगीन लागलं सूर्योंदयीं, भोजन झालं आवळीखालीं ।

उष्ट्या पत्रावळी चिंचेखालीं, शेणगोळा आंब्याखालीं ।

पानसुपारी तुळशीवरी, वरात निघाली हत्तीवरी ।


====================================

आला चेंडू, गेला चेंडू, लाल चेंडू झुगारिला ।

आपण चाले हत्ती घोडे, राम चाले पायीं ।

एवढा डोंगर शोधिला, राम कोठें नाहीं ।

राम ग वेचीतो कळ्या, सीता ग गुंफीती जाळ्या ।

आली ग लगीन वेळा, आकाशीं घातिला मंडप ।

मंडप मंडप बसते पोती, पोती पोती तिरुबाई राळा ।

जरतारी घातलं बोहलं, नवरा नवरी बसली पाटीं ।

पोशीन पायी तिरुबाई राळा, तिरुबाई राळा मुंजा बाळा ।

मुंजाबाळाची मुंजक दोरी, तीच दोरी सावध करी ।

सावध सावध सर्वकाळ, सर्वकाळाचा उत्तम दोर ।

दोर बांधा झाडासी, झाड झबका फुल टपका ।

तें बाई फूल तोडावं, बहिणी माथां खोवावं ।

बहिणी तुझे केस ग, मोतीयाचे घोस ग ।

बहिणी तुझी वेणी ग , केतकीची फणी ग ।

बहिणी तुझा भांग ग, पौर्णिमेचा चांद ग ।

बहिणी तुझा खोपा ग, उंदिर घेतो झोपा ग ।

========================================

शिवाजी आमुचा राजा, 
त्याचा तो तोरणा किल्ला ।
किल्ल्यामधे सात विहिरी,
विहिरीमधे सात कमळे ।
एक एक कमळ तोडिलं,
भवानी मातेला अर्पण केलं ।
भवानी माता प्रसन्न झाली,
शिवाजी राजाला तलवार दिली ।
तलवाऽऽरंऽऽ घेऊनी आला,
हिंदूंचाऽऽ राजा तो झाला ।
हिंदुनी त्याचे स्मरण करावे,
हादग्यापुढे गाणे गावें ।। 
हादगा देव मी पूजिते,
सख्यांना बोलाविते ।
हादगा देव मी पूजिते ।।
लवंगा, सुपार्‍या, वेलदोडे,
करून ठेवले विडे,
आणिक दुधाचे दुध पेढे,
वाहून हादग्या पुढे ।।
हादगा देव मी पूजिते
सख्यांना बोलाविते
हादगा देव मी पूजिते ।।

भोंडल्याची ( हादग्याची ) गाणी - १

भोंडल्याची सुरुवात सहसा खालील गाण्याने होते…. गणेशाला वंदना करून मुली भोंडल्याचा खेळ सुरु करतात.

ऐलमा पैलमा गणेश देवा ।

माझा खेळ मांडुदे करीन तुझी सेवा ।

माझा खेळ मांडिला वेशीच्या दारी,

पारवे घुमती बुरजावरी ।

गुंजवाणि डोळ्याच्या सारविल्या टिका,

आमच्या गावच्या भुलोजी नायका ।

एवि निघा तेवि निघा, कांडा तीळ बाई तांदुळ घ्या ।

आमच्या आया, तुमच्या आया, खातील काय दुधोंडे ।

दुधोंड्याची लागली टाळी, आयुष्य दे रे  बा वनमाळी ।

माळी गेला शेती भाता, पाऊस पडला येता जाता ।

पड पड पावसा थेंबो थेंबी, थेंबो थेंबीच्या आळव्या लोंबी ।

आळव्या तुझी सात कणसं, भोंडल्या तुझी सोळा वर्षं ।

अतुला तुझी सात कणसं, भोंडल्या तुझी सोळा वर्षं ।

अतुला मातुला चरणी घातूला, चरणीचे सोंडे हातपाय खणखणीत गोंडे ।

एक एक गोंडा विसा विसाचा, साडे नांगर नेसायचा ।

नेसा ग नेसा बाहुल्यांनो, वरीस वर्ष पावल्यांनो ॥१॥


काही ठिकाणी गणेश वंदना खालील गाण्याने होते. तसे हे गाणे फार ऐकिवात नाही, पण गाण्याचे शब्द पाहता हे गाणे लोकसंगीताचाच एक नमुना वाटते.

आधी नमुया श्री गणराया
मंगलमुर्ती विघ्न हराया
मंगलमुर्ती उंदरावरी
सत्ता त्याची इंद्रावरी
इंद्र हा स्वर्गीचा राजा ( चाल बदल)
झुलती हत्तीच्या फौजा
वरुण चाकर इंद्राचा
पाऊस पाडील हस्ताचा
पड पड पावसा थेंबोथेंबी
थेंबोथेंबीच्या हळव्या लोंबी
हळव्या लोंबी आणुया, तांदुळ त्याचे कांडुया
मोदक्-लाडु बनवुया
गणरायाला अर्पुया....

भोंडला

भोंडला - महाराष्ट्रातील मुलींचे हे एक लौकिक व्रत. याला हादगा / हदगा असेही म्हणतात.

आश्विन महिन्यात हस्त नक्षत्राला सुरवात झाली, कि त्या दिवसापासून पुढे सोळा दिवस किंवा नवरात्राच्या पहिल्या दिवसापासून कोजागिरी पौर्णिमेपर्यंत मुली भोंडला खेळतात. त्यासाठी घराच्या भिंतीवर सोंडेत माळ धरलेल्या व समोरासमोर तोंड केलेल्या दोन हत्तींचे रंगीत चित्र टांगतात. त्याच्यावर लाकडाची मंडपी टांगून तिला निरनिराळ्या फळांच्या व फुलांच्या माळा घालतात. शिवाय घरोघरी मुली जमिनीवर किंवा पाटावर रांगोळीने किंवा धान्याने हत्ती काढतात. या हत्तीला रांगोळीच्या ठिपक्यांची झूल काढून किंवा त्याच्या अंगावर रंगीबेरंगी फुलांच्या माळा घालून सजवतात. नंतर आसपासच्या मुली एकत्र जमून पाटाभोवती फेर धरतात व भोंडल्याची गाणी गातात. पहिल्या दिवशी एक, दुसर्या दिवशी दोन याप्रमाणे रोज एकेका गाण्याची भर पडून शेवटच्या दिवशी सोळा गाणी म्हणतात. गाणी दिवसेंदिवस जसजशी वाढू लागतात, तसतसा ती म्हणायला अधिक वेळ लागतो. त्यामुळे पुढे पुढे मुली एकमेकींच्या घरी आळीपाळीने जमून गाणी गातात. गाणी संपल्यावर जिच्या घरी भोंडला असतो, ती मुलगी सर्वांना खिरापत वाटते. पण ती वाटण्यापूर्वी इतर मुलींना तो खिरापत ओळखायला सांगतात. त्यावेळी मुलींची होणारी प्रश्नोत्तरे मोठी मनोरंजक असतात. खिरापतीचा पदार्थ रोज वेगळा असतो. काही वेळा वाढत्या गाण्यांप्रमाणे खिरापतीही वाढत्या असतात. अशा रीतीने सोळाव्या दिवशी सोळा खिरापती करतात.

या भोंडल्या प्रमाणे भुलाबाईचा सोहळा असतो. खानदेशात व विदर्भात भुलाबाईचा विशेष प्रचार आहे.
भिल्लीणीचा वेष घेवून भिल्लरूपी शंकराला भुलवायला आलेल्या पार्वतीला भुलाबाई हे नाव पडले आहे. पार्वती भुलाबाई झाली म्हणून शंकराला भुलोबा म्हणू लागले.
भाद्रपद पौर्णिमेला घरोघरी भुलोबा व भुलाबाई या दोघांच्या मातीच्या मूर्ती करून त्या सजवलेल्या मखरात किंवा कोनाड्यात बसवतात आणि कोजागिरी पौर्णिमेला रात्रभर जागवून वद्य प्रतिपदेला त्याचे पाण्यात विसर्जन करतात. दररोज संध्याकाळी मुली भुलाबाईपुढे फेर धरून गाणी म्हणतात व कसली तरी खिरापत करून तिला तिचा नैवेद्य दाखवतात. यांच्या पूजेला शिव - शक्तीची पूजा म्हटले जाते. भुलाबाईचा हा सोहळा भोंडल्याप्रमाणे सोळा दिवस चालतो व आश्विन मासातच होतो. या वेळी वाढत्या दिवसाप्रमाणे गाण्यांचा व खिरापतींचा वाढता क्रम असतो.

मराठी लोकसाहित्यात भोंडला किंवा हदगा याची गाणी अस्सल जुन्या मराठी लोकगीतांचा नमुना म्हणून ओळखली जातात. त्यांच्या चाली अगदी प्राथमिक स्वरूपाच्या असून गाण्यांची मूळची संख्या सोळा आहे. प्रांत परत्वे त्यांत सातांची भर पडली आहे. पण काही ठिकाणी ती सोळाही नाहीत.

आज पासून भोंडला हे सदर आपण रोज पाहू त्यःच्या विविध गाण्यांसह.

केसरी प्रसिद्धीपत्रक

केसरी पत्र प्रसिद्ध होण्यापूर्वी त्यासंबंधी प्रसिद्ध करण्यात आलेले पत्रक...

केसरी
स्थितिं नो रे दध्या: क्षणमपि मदांधेक्षण सखे
गजश्रेणीनाथ त्वमिह जटिलायां वनभुवि
असौ कुंभिभ्रांत्या खननरवरविद्रावितमहा:
गुरूग्पावग्राम: स्वपिति गिरिगर्भे हरिपति:
- जगन्नाथराय
वरील केसरी नावाचे वर्मानपत्र निव्वळ महाराष्ट्र भाषेत येत्या १८८१ सालच्या आरंभापासून दर मंगळवारी काढण्याचा विचार खालील मंडळीने केला आहे. या पत्रात एरवीच्या वर्तमानपत्राप्रमाणे बातम्या, राजकीय प्रकरणे, व्यापारासंबंधी माहिती वगैरे नेहमीचे विषय तर येतीलच, पण याखेरीज लोकस्थितीवर निबंध, नवीन ग्रंथावर टीका वगैरे विषयांचाही त्यात समावेश केला जाईल. तसेच विलायतेत ज्या राज्यप्रकरणांची वाटाघाट होते ती इकडील लोकांस समजणे अवश्य असल्यामुळे त्यांचाही सारांश रूपाने यात संग्रह करण्याचा बेत केला आहे. आजपर्यंत वरील तीन विषयांवर म्हणजे देशस्थिती, देशभाषेतील ग्रंथ व विलायतेतील राजकाण या विषयांच्या संबंधाने जसे यथास्थित उद््घाटन व्हावयास पाहिजे होते, तसे कोणत्याही वर्तामापत्रात झाले नाही असे म्हणणय्ास हरत नाही. तर ही मोठी उणीव नाहिशी करून टाकण्याचे आम्ही मनात आणले आहे.
वरील वर्तमानपत्रात प्रत्येक विषयाचे विवेचन जे करावयाचे, ते केवळ निप:क्षपात बुद्धीने व आम्हास जे खरे वाटेल त्याल अनुसरून करावयाचे असा आमचा कृतसंकल्प आहे. अलीकडे बादशाही अमलाच्या सुरवातीपासू तोंडपुजेपणाचा प्रकार बराच वाढत चालला आहे यात संशय नाही. हा प्रकार अत्यंत अश्र्लाघ्य असून देशाच्या हितास अपायकारक होय, हे कोणीही प्रांजल मनुष्य कबूल करील. तर सदरील पत्रातील लेख त्यास ठएविलेल्या नावाप्रमाणे येतील असे समजावे.
या पत्राचा साचा सुबोध पत्रिकेसारखा धरण्यात येईल. किंमतही त्याच मानाने अगदी थोडी ठेविली आहे. ती सालीना आगाऊ एक रुपया दहा आणे इतकी आहे. मागाहून दर मुदलीचा ठेवला नाही. सरते शेवटी आमच्या आर्यबंधूंस एवढीच विज्ञापना करण्यात येते की, त्यांनी या लोकहिताच्या नवीन कृत्यास आपला उदार आश्रय द्यावा. तो जसजसा मिळेल तसतशी आम्हास उमेद येऊन, हे पत्करलेले काम यशाशक्ती तडीस नेण्यास आम्हांकडून बिलकूल कसूर होणार नाही.
- विष्णू कृष्ण चिपळूणकर बी. ए.
- बाळ गंगाधर टिळक बी. ए., एलएल. बी.
- वामन शिवराम आपटे एम. ए.
- गणेश कृष्ण गर्दे एल्. एम्. अँड एस्.
- गोपाळ गणेश आगरकर बी. ए.
- महादेव बल्लाळ नामजोशी

साभार : मराठी वृत्तपत्रांचा इतिहास, रा. के. लेले, कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन, प्रथमावृत्ती १९८४, पान २७९-२८०

मराठी लोकांचे शल्यशास्त्रातले योगदान

कोवासजी नामक एक दलित बैलगाडीवाला चेन्नई येथील कंपनी फौजेत दाणागोटा पोहोचवण्याचे कामास ठेवला होता.
१७९२ साली टिपु सोबतच्या युद्धात इंग्रजांच्या बुणग्यात हा ही होता. एकदा टिपूच्या फौजेने या बुणग्यांवर हल्ला करून कोवासजी सोबत ४ इंग्रज गारदी पकडले. चारही गारद्यांचे हात, तर कोवासजीचे नाक कापून त्यांना मुंबईस धाडले.
वाटेत यांचा मुक्काम पुण्यात झाला. इथे, पेशवे दरबारातील इंग्रजांचा वकील चार्ल्स मालेट यांनी या सगळ्यांची दशा पाहून वैद्यांना धाडले.
कोवासजीवर एका स्थानिक कुंभार वैद्याने शस्त्रक्रीया करून त्याला कृत्रिम नाक बनवून दिले.
या शस्त्रक्रीयेच्या वेळी दोन इंग्रज डॉक्टर,थोमस कृसो आणि जेम्स फिन्डले, तसेच लेफ्टनंट कर्नल वार्ड हजर होते. सहा महिन्यानंतर जेम्स वेल्स या चित्रकाराने कोवासजीचे चित्र रेखाटले. लवकरच हे चित्र आणि शस्त्रक्रियेचे पूर्ण वृत्तांत १७९३च्या मद्रास गॅझेटीयेर मध्ये छापले गेले.

  पुढे, ऑक्ट १७९४ साली हे वृत्तांत इंग्लंडच्या जेंटलमेन्स मॅगझीन मध्ये प्रकाशित झाले. या बातमीमुळे इंग्लंड मध्ये Plastic Surgery, आणि Rhinoplasty चे नविन वेड लागले. प्रत्येक डॉक्टर ही प्रक्रिया पुन्हा करू पाहत होता. शेवटी १८१४ साली डॉक्टर कार्पू यांनी इंग्लंड मधील पहिली Rhinoplasty पार पाडली.

Above image is the illustration from the celebrated 1794 “Letter to Editor” responsible for the western spread of the “Indian Method” for total nasal reconstruction. (From B. L.: Letter to Editor. Gentlemans Magazine, October, 891, 1794.)

A pariah named Cowasjee was a bullockcart driver with the Company army at Chennai(Madras). In 1792, during the war with Tipu, he was a camp follower with the army.
That year following a skirmish, he, alongwith four other soldiers, was captured by Tipu's forces. The hands of the four soldiers were ordered to be cut, while Cowasjee had his nose cut off. They were then marched off towards Mumbai to serve as a lesson to the Conpany Sarkar.
On their way they halted at Pune, the de-facto capital of Maratha Empire, and the then ally of English Company.
Here, Charles Malet, the ambassador of Company to the Peshwa's court, came to know of the plight of these men. He immediately called for local Doctors(Vaidya) to tend to their wounds.
A Vaidya of Potter(Kumbhar) caste performed Plastic surgery on Cowasjee and restored his Nose.
This operation was witnessed by two English doctors, Thomas Cruso and James Findlay. Lt. Col. Ward, who had lately arrived from Mumbai, was present as well. After six months, James Wales, a painter of renown during those days, drew Cowasjee. This sketch alongwith the description of the operation was quickly published in the Madras Gazetteer of 1793.
In Oct 1794, The Gentlemen's Magazine published the details of this singular operation alongwith pictorial details.

This fired the imagination of Dr. Joseph C. Carpue(1764–1840) of London. He conjured up the immense potential of the novel operation. Carpue got hold of details on the "Indian Nose", as it was called in surgical parlance.

Carpue performed the first rhinoplastic operation in 37 minutes on October 23, 1814. It was a great success. This was followed by a second operation. The rhinoplasties were received with wide ovation. All at once the 'Indian Nose', as it is called in medical text, became the rage of the times in Europe.

NOTE: This is a repost for the Non-Marathi readers of this page.

Image Source: http://www.onnovanseggelen.com/Webwinkel-Product-2217845/Gentlemans-magazine-1794-First-article-Rhinoplasty-in-Europe.html

Marathi Language

मराठी आणि मराठी अभिमान गीत

मराठी - महाराष्ट्राची राज्यभाषा जगातल्या नऊ कोटि लोकांची मातृभाषा. संस्कृतातुन प्राकृत अणि प्राकृतातुन मरहट्ट्यांची मरहाट्टी म्हणजेच आजची मराठी जन्माला आली.
इंग्रजीला वाघिणीचे दूध संबोधल्यावर तर अत्र्यांनी मराठीला आईचे दूध म्हटले व ते साहजिकच श्रेष्ठ ठरविले आणि ते आहेच. अत्रे म्हणाले होते, "ज्याला मराठीत बोलायची, आपल्या मातृभाषेत बोलायची लाज वाटते, त्याला आपल्या आईच्या दुधाची देखिल लाज वाटत असली पाहिजे."

बाराव्या शतकात संत ज्ञानेश्वर म्हणाले होते..

माज्या मराठीची बोलू कौतुके।

परी अमृतातेही पैजा जिंके।

ऐसी अक्षरे रसिके मेळविन॥



फादर स्टीफन्स या परदेशी धर्मोपदेशकाने थोडक्या काळात मराठी भाषेत नैपुण्य मिळविले व सहजसुंदर, ओवीबद्ध अशी काव्यरचना केली। तो केवळ मराठी अभ्यासकच नव्हता तर मराठीवर त्याचे प्रेमही होते हे त्याच्या खालील ओव्यांतिल मराठी भाषेच्या प्रशंसेवारून कळून येईल॥
जैसी हरळांमाजी रत्नकिळा ।
कि रत्नांमाजी हिरा निळा ।
तैसी भासांमाजी चोखळा ।
भासा मराठी ।
जैसी पुस्पांमाजी पुस्पमोगरी ।
की परिमळांमाजी कस्तुरी ।
तैसी भासांमाजी साजिरी मराठीया ॥
पखियांमधे मयोरू ।
वृखियांमध्ये कल्पतरु ।
भासांमध्ये मानु थौरु ।
मराठीयेसी ॥


मराठीवरिल सुरेश भटांची ही एक प्रसिद्ध कविता :-

लाभले आम्हांस भाग्य बोलतो मराठी
जाहलो खरेच धन्य ऐकतो मराठी
धर्म, पंथ, जात एक जाणतो मराठी
एवढ्या जगात माय मानतो मराठी

आमुच्या मनामनात दंगते मराठी
आमुच्या उराउरात स्पंदते मराठी
आमुच्या नसानसात नाचते मराठी
आमुच्या रगारगात रंगते मराठी

आमुच्या पिलापिलात जन्मते मराठी
आमुच्या लहानग्यात रांगते मराठी
आमुच्या मुलामुलीत खेळते मराठी
आमुच्या घराघरात वाढते मराठी
आमुच्या कुलाकुलात नांदते मराठी

येथल्या फुलाफुलात हासते मराठी
येथल्या दिशादिशात दाटते मराठी
येथल्या नगानगात गर्जते मराठी
येथल्या दरीदरीत हिंडते मराठी

येथल्या वनावनांत गूंजते मराठी
येथल्या तरुलतात साजते मराठी
येथल्या कळीकळीत लाजते मराठीयेथल्या नभांमधुन वर्षते मराठी
येथल्या पिकांमधुन डोलते मराठी
येथल्या नद्यांमधुन वाहते मराठी
येथल्या चराचरात राहते मराठी

पाहुणे जरी असंख्य पोसते मराठी
आपुल्या घरीच हाल सोसते मराठी
हे असे कित्तिक खेल पाहते मराठी
शेवटी मदांध तख़्त फोडते मराठी।.. 

सुरेश भटांची ही रचना - मराठी अभिमान गीत - आजचे आघाडीचे संगीतकार कौशल इनामदार यांनी संगीतबद्ध केली आहे  अनेक नामवंत मराठी गायक गायिकांच्या आवाजात ….