Marathi Theva: Majeshir Anupras Alankar

मराठी भाषा सौंदर्याने नटलेली आहे. तिला अनेक अलंकार प्राप्त आहेत. त्यापैकी अनुप्रास हा एक शब्दालंकार.

एखाद्या वाक्यात किंवा कवितेच्या चरणामध्ये जेव्हा एकाच अक्षराची पुनरावृत्ती होऊन त्या चरणाला नादयुक्त सौंदर्य प्राप्त होते, तेव्हा अनुप्रास अलंकार आहे असे म्हणतात. अनुप्रासात विशिष्ट वर्णांची पुनरावृत्ती केली जाते आणि ती साधण्यासाठी विशिष्ट शब्द वापरले जातात.

आज आपण अनुप्रास अलंकाराची काही उदाहरणे जाणून घेणार आहोत.

कडकडा फोड नभ, उढव उडुमक्षिका

खडखडवी दिग्गजां, तुडव रविमालिका

मांड वादळ, उधळ गिरि जशी मृत्तिका

खवळवी चहुंकडे या समुद्रा

- कविवर्य भा. रा. तांबे

या ओळींत ‘ड्’ ‌या वर्णाची पुनरावृत्ती आहे.

वंशी नादनटी तिला कटितटीं खोवोनी पोटीं पटीं।

कक्षे वामपुटीं स्वशृंगनिकटीं वेताटिही गोमटी।।

जेवी नीरतटीं तरू तळवटीं श्रीश्यामदेहीं उटी।

दाटी व्योमघटीं सुरां सुखलुटी घेती जटी धूर्जटी।।

- कवी वामन पंडित

या रचनेतील ‘ट्’ या वर्णाची पुनरावृत्ती आहे.

पुढे दिलेले समर्थ रामदासस्वामीकृत 'नृसिंह पंचक स्तोत्र' हे लाटानुप्रासाचे उत्तम उदाहरण आहे. :

नरहरी नरपाळें भक्तपाळें भुपाळें। प्रगट रुप विशाळें दाविलें लोकपाळें। खवळत रिपुकाळें काळकाळें कळाळें। तट तट तट स्तंभि व्यापिलें वन्हिजाळें।।

झळझळीत झळाळीं ज्वाळलोळें झळाळी। लळलळीत लळाळीं लाळ लाळित लाळी। हळहळीत हळाळीं गोळमाळा हळाळी। कळकळीत कळाळीं व्योम पोळीत जाळीं।।

कडकडित कडाडीं कडकडाटें कडाडीं। घडघडित घडाडीं घडघडाटें घडाडीं। तडतडित तडाडीं तडतडाटें तडाडीं। धडधडित धडाडीं धडधडाटें धडाडीं।।

भरभरित भरारी भर्भराटे भरारी। थरथरित थरारी थर्रथराटे थरारी। तरतरित तरारी तर्तराटे तरारी। चर्चरित चरारी चर्चराटे चरारी।।

रजनिचर विभांडी दो करें पोट फोडी। गडगडित गडाडी आंतडी सर्व काढी। न धरित जन मानें लोक गेलें निदानें। हरिजन भजनानें शांत केलें दयेनें।।

- श्रीसमर्थ रामदासस्वामी

अशीच एक बा. भ. बोरकरांची कविता. खाली दिलेली ह्या कवितेतील काही चरणांमधे छान अनुप्रास अलंकार साधला गेला आहे.