Ashtavakra Geeta - Adhyay 4

अध्याय ४ :-सर्वात्मा

Sarvamatma - Knower and the Non-knower of the Self
Janaka asserts that the Lord of the Universe can do as he pleases.

॥ अष्टावक्र उवाच ॥

हन्तात्मज्ञानस्य धीरस्य खेलतो भोगलीलया ।

न हि संसारवाहीकैर्मूढैः सह समानता ॥१॥

जनक म्हणाला
ज्यांच्या आंत मी-अहंकार-शिल्लक उरला नाहीं, सहज वाटयाला आलेले सुखदुःखाचे भोग भोगणार्‍या आत्मज्ञानी धीर पुरुषांची बरोबरी संसाराचें ओझें डोक्यावर घेणार्‍या मूढ पुरुषांना कधींही करतां येणार नाहीं. ॥१॥
Ashtavakra said:

1. Certainly the wise person of self-knowledge, playing the game of worldly life, bears no resemblance whatever to the world's bewildered beasts of burden.

यत् पदं प्रेप्सवो दीनाः शक्राद्याः सर्वदेवताः ।

अहो तत्र स्थितो योगी न हर्षमुपगच्छति ॥२॥

ज्या पदाच्या प्राप्तीच्या इच्छेनें सर्व देवताच काय पण इंद्रही दीनवाणा होतो, त्या पदावर, त्या परमोच्च पदावर पोहोंचूनही-त्या सिंहासनावर बसूनही-योगी हर्ष करीत नाहीं--तेथेंही तो साक्षी बनून राहातो. ॥२॥
2. Truly the one centered in mystic union feels no excitement even at being established in that state which all the gods from Indra down yearn for disconsolately.

तज्ज्ञस्य पुण्यपापाभ्यां स्पर्शो ह्यन्तर्न जायते ।

न ह्याकाशस्य धूमेन दृश्यमानापि सङ्गतिः ॥३॥

जसा आकाशाशीं संबंध आहे असें भासवणार्‍या धुराशीं आकाशाचा संबंध नसतो, तसाच पापपुण्याचा त्या पदावर आरुढ झालेल्या पुरुषाच्या अंतःकरणाशीं संबंध नसतो. ॥३॥
3. He who has known That is untouched within by good deeds or bad, just as the sky is not touched by smoke, however much it may appear to be.

आत्मैवेदं जगत्सर्वं ज्ञातं येन महात्मना ।

यदृच्छया वर्तमानं तं निषेद्धुं क्षमेत कः ॥४॥

ज्या महात्म्यानें या सर्व जगाला स्वतःच्या आत्म्याप्रमाणेंच जाणलें, त्या वर्तमान क्षणाच्या साक्षी बनलेल्या महात्म्याला जसें स्फुरेल तसें वागण्यापासून कोण रोखूं शकेल ? ॥४॥
4. Who can prevent the great-souled person who has known this whole world as oneself from living as one pleases?

आब्रह्मस्तंबपर्यन्ते भूतग्रामे चतुर्विधे ।

विज्ञस्यैव हि सामर्थ्यमिच्छानिच्छाविवर्जने ॥५॥

ब्रह्यापासून मुंगीपर्यंतच्या चार प्रकारच्या जीवांच्या समूहापैकीं ज्ञान्यालाच इच्छा व अनिच्छा थांबण्याचें निश्चित सामर्थ्य आहे. तो दोन्हीपासून मुक्त आहे. ॥५॥
5. Of all the four categories of beings, from Brahma down to the driest clump of grass, only the person of knowledge is capable of eliminating desire and aversion.

आत्मानमद्वयं कश्चिज्जानाति जगदीश्वरं ।

यद् वेत्ति तत्स कुरुते न भयं तस्य कुत्रचित् ॥६॥

कधीं कुणी विरळाच आत्म्याला अद्वय आणि जगदीश्वररुपांत जाणत असतो-एकरुप होतो. मग त्याची मर्जी राहात नाहीं-मग तो तेंच करतो जें प्रभु करवून घेतो आणि मग विश्वाशीं एकरुप झालेल्या अशा अद्वय पुरुषाला कशाचें भय वाटणार ? कारण भय वाटायला त्याला पर कोणीच नाहीं.॥६॥
6. Rare is the person who knows oneself as the undivided Lord of the world; no fear occurs to one who lives the truth.

Ashtavakra Geeta - Adhyay 3

अध्याय ३ :- आत्मद्वैत 

Atmadvaita - Self in All and All in the Self Ashtavakra is delighted for Janaka but sees inconsistencies. He fires off a series of confrontational verses about attachment to worldly pleasure.

॥ अष्टावक्र उवाच ॥

अविनाशिनमात्मानं एकं विज्ञाय तत्त्वतः ।

तवात्मज्ञानस्य धीरस्य कथमर्थार्जने रतिः ॥१॥

अष्टावक्र म्हणाला
अष्टावक्रानें जनकाला विचारलें कीं, आत्म्याला तत्त्वतः एक आणि अविनाशी जाणूनही तुझ्यासारख्या आत्मज्ञानी आणि धैर्यवंताला अजूनही धन कमावण्यांत रुचि आहे का ? ॥१॥
Ashtavakra said:

1. Knowing yourself as truly one and indestructible, how could a wise man like you- one possessing self-knowledge- feel any pleasure in acquiring wealth?

आत्माज्ञानादहो प्रीतिर्विषयभ्रमगोचरे ।

शुक्तेरज्ञानतो लोभो यथा रजतविभ्रमे ॥२॥

आश्चर्य आहे कीं, शिंपल्याच्या अज्ञानानें चांदी आहे असा भ्रम निर्माण होतो, तसाच आत्म्याच्या अज्ञानामुळें विषयभ्रम झाल्यानें लोभ निर्माण होतो. ॥२॥
2. Truly, when one does not know oneself, one takes pleasure in the objects of mistaken perception, just as greed for its seeming silver arises in one who does not know mother-of-pearl for what it is.

विश्वं स्फुरति यत्रेदं तरङ्गा इव सागरे ।

सोऽहमस्मीति विज्ञाय किं दीन इव धावसि ॥३॥

ज्या आत्मरुपी सागरावर हा संसार तरंगाप्रमाणें स्फुरित होत असतो तो आत्मा मी आहें हें जाणूनही तूं दीनवाणा कां पळत आहेस ? ॥३॥
3. All this wells up like waves in the sea. Recognising, I am That, why run around like someone in need?

श्रुत्वापि शुद्धचैतन्य आत्मानमतिसुन्दरं ।

उपस्थेऽत्यन्तसंसक्तो मालिन्यमधिगच्छति ॥४॥

अत्यंत सुंदर आणि शुद्ध चैतन्यरुप आत्म्याबद्दल एवढें जाणूनही कोण कसा इंद्रियांच्या विषयांत अत्यंत आसक्त होऊन मलिनतेला प्राप्त होतो ते ध्यानांत घे. ॥४॥
4. After hearing of oneself as pure consciousness and the supremely beautiful, is one to go on lusting after sordid sensual objects?

सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि ।

मुनेर्जानत आश्चर्यं ममत्वमनुवर्तते ॥५॥

सर्व भूतांत आत्मा आहे आणि सर्व भूतें आत्म्यांत आहेत असें ज्ञान असूनही मुनीला माया-ममता निर्माण होते हें आश्चर्यकारक आहे. ॥५॥
5. When the sage has realised that one is oneself is in all beings, and all beings are in oneself, it is astonishing that the sense of individuality should be able to continue.

आस्थितः परमाद्वैतं मोक्षार्थेऽपि व्यवस्थितः ।

आश्चर्यं कामवशगो विकलः केलिशिक्षया ॥६॥

परम अद्वैतांत आश्रय घेतलेला आणि मोक्षांकरितां उद्युक्त झालेला पुरुषही कामातुर होऊन कामक्रीडेच्या विचारानें व्याकुळ होत असतो हें मोठें आश्चर्य आहे. ॥६॥
6. It is astonishing that a person who has reached the supreme non-dual state and is intent on the benefits of liberation should still be subject to lust and be held back by the desire to copulate.

उद्भूतं ज्ञानदुर्मित्रमवधार्यातिदुर्बलः ।

आश्चर्यं काममाकाङ्क्षेत् कालमन्तमनुश्रितः ॥७॥

काम हा ज्ञानाचा शत्रु आहे हें माहीत असूनही एखादा अतिदुर्बल आणि मरण जवळ आलेला पुरुषही कामभोगाची इच्छा करतो हेंच मोठें आश्चर्य आहे. ॥७॥
7. It is astonishing that one already very debilitated, and knowing very well that sensual arousal is the enemy of knowledge should still eagerly hanker after concupiscence, even when approaching one's last days.

इहामुत्र विरक्तस्य नित्यानित्यविवेकिनः ।

आश्चर्यं मोक्षकामस्य मोक्षाद् एव विभीषिका ॥८॥

जनका, जो इहलोकांतील व परलोकांतील भोगांबद्दल विरक्त आहे आणि जो नित्य व अनित्याचा विवेक ठेवतो व जो मोक्षाची इच्छा करणारा आहेअ तोही मोक्षाचें, मरणाचें भय बाळगतो हें एक आश्चर्यच आहे. ॥८॥
8. It is astonishing that one who is unattached to the things of this world or the next, who discriminates between the permanent and the impermanent, and who longs for liberation, should still feel fear for liberation.

धीरस्तु भोज्यमानोऽपि पीड्यमानोऽपि सर्वदा ।

आत्मानं केवलं पश्यन् न तुष्यति न कुप्यति ॥९॥

ज्ञानाला उपलब्ध झालेला धीर पुरुष भोग भोगतांना किंवा दुःख सहन करतांनाही नित्य केवल आत्म्याला पाहात असल्यानें प्रसन्नही होत नाहीं वा रागावतही नाहीं.॥९॥
9. Whether feted or tormented, the wise person is always aware of the supreme self-nature and is neither expectant nor disappointed.

चेष्टमानं शरीरं स्वं पश्यत्यन्यशरीरवत् ।

संस्तवे चापि निन्दायां कथं क्षुभ्येत् महाशयः ॥१०॥

जो आपल्या कार्यमग्न शरीराला, तें दुसर्‍याचें शरीर आहे अशा तटस्थ भावनेनें पाहातो, तो महाआशय असलेला पुरुष स्तुति अथवा निंदा यामुळें क्षोभाला कसा प्राप्त होईल ? ॥१०॥
10. The great souled person sees even one's own body in action as if it were someone else's, so how then be disturbed by praise or blame?

मायामात्रमिदं विश्वं पश्यन् विगतकौतुकः ।

अपि सन्निहिते मृत्यौ कथं त्रस्यति धीरधीः ॥११॥

जो या विश्वाला मायामात्र पाहातो आणि ज्याच्या मनांत आताम कसलेंही कुतूहल शिल्लक नाहीं-शंका-नाहीं-तो धीर पुरुष मरण आल्यावर भयभीत कां होईल ? ॥११॥
11. Seeing this world as pure illusion, and devoid of any interest in it, how should the strong-minded person feel fear, even at the approach of death?

निःस्पृहं मानसं यस्य नैराश्येऽपि महात्मनः ।

तस्यात्मज्ञानतृप्तस्य तुलना केन जायते ॥१२॥

जो महात्मा मनांत मोक्षाचीही इच्छा करीत नाहीं व जो आत्मज्ञानानें तृप्त आहे, त्याची तुलना कोणाबरोबर करतां येईल ? ॥१२॥
12. Who is to be compared to the great-souled person whose mind is free of desire, free of expectation and disappointment, and who has found satisfaction in self-knowledge?

स्वभावाद् एव जानानो दृश्यमेतन्न किंचन ।

इदं ग्राह्यमिदं त्याज्यं स किं पश्यति धीरधीः ॥१३॥

जो खराखुरा धैर्यवान व शांत झाला आणि ज्यानें हें जाणलें कीं, दिसणारा हा संसार वस्तुतः नाहींच, त्याच्या मनांत मग हें घ्यावें व तें टाकावें, अशी वासनाच निर्माण होत नाहीं. ॥१३॥
13. How should a strong-minded person who knows that whatever is seen is by its very nature nothing, how then consider one thing to be grasped and another to be rejected?

अंतस्त्यक्तकषायस्य निर्द्वन्द्वस्य निराशिषः ।

यदृच्छयागतो भोगो न दुःखाय न तुष्टये ॥१४॥

ज्यानें अंतःकरणांतील कामक्रोधादि विषयांचा त्याग केला, ज्यानें साक्षी होऊन पाहिलें कीं, हे राग-लोभ माझे नाहींत, मी फक्त प्रकाश आहें आणि भेदबुद्धिरहित व आशारहित जो झाल आहे त्या पुरुषाला दैवयोगानें आलेल्या भोगांचा----सुखाचें सुख व दुःखाचें दुःख वाटत नाहीं. ॥१४॥
14. For someone who has eliminated attachment, and who is free from dualism and from desire and from repulsion, for such a one an object that comes of itself is neither painful nor pleasurable.

Ashtavakra Geeta - Adhyay 2

अध्याय २ :-

Ascaryam - Marvel of the Infinite Self Beyond Nature
It works! Upon hearing Ashtavakra’s words Janaka realizes his True Nature. Enraptured, he describes the joy and wonder of his new state.

॥ जनक उवाच ॥

अहो निरंजनः शान्तो बोधोऽहं प्रकृतेः परः ।

एतावन्तमहं कालं मोहेनैव विडंबितः ॥१॥

जनक म्हणाला
आश्चर्य ! आपण काय सांगत आहां ? मी निर्दोष आहें, शान्त आहें ! बोध आहें ! प्रकृतीच्या पलीकडचा आहें ! आश्चर्य आहे कीं इतके दिवस मी मोहानें फसलों होतों. ॥१॥
Janaka said: 1. Truly I am spotless and at peace, the awareness beyond natural causality. All this time I have been afflicted by delusion.

यथा प्रकाशयाम्येको देहमेनं तथा जगत् ।

अतो मम जगत्सर्वमथवा न च किंचन ॥२॥

जसा या देहाला एकटा मी प्रकाशित करतों, तसाच सार्‍या संसारालाही प्रकाशित करतों. म्हणूनच एक तर हें सर्व जगत्‌ माझें आहे किंवा माझें कांहींच नाहीं. ॥२॥
2. As I alone give light to this body, so do I enlighten the world. As a result the whole world is mine, and, alternatively, nothing is.

स शरीरमहो विश्वं परित्यज्य मयाधुना ।

कुतश्चित् कौशलाद् एव परमात्मा विलोक्यते ॥३॥

आश्चर्य आहे कीं, शरीरासुद्धां सार्‍या जगाचा त्याग करुन कुठल्या तरी कौशल्यानें अर्थात्‌ अष्टावक्राच्या केवळ उपदेशानेंच मी परमात्मा पाहात आहें. ॥३॥
3. So now abandoning the body and everything else, suddenly somehow my true self becomes apparent.

यथा न तोयतो भिन्नास्तरंगाः फेनबुद्बुदाः ।

आत्मनो न तथा भिन्नं विश्वमात्मविनिर्गतम् ॥४॥

जशा पाण्यावर लाटा-लहरी उठतात, बुडबुडे व फेस उठतो पण ते पाण्यापेक्षां वेगळे नाहींत, त्यावरच उठतात व त्यांतच नाहींसे होतात. त्याप्रमाणेंच आत्म्याहून भिन्न इथें काहीं नाहीं. सर्व अभिन्न आहे. ॥४॥
4. Just as waves, foam and bubbles are not different from water, so all this which has emanated from oneself, is no other than oneself.

तन्तुमात्रो भवेद् एव पटो यद्वद् विचारितः ।

आत्मतन्मात्रमेवेदं तद्वद् विश्वं विचारितम् ॥५॥

विचार केला असतां वस्त्र म्हणजे तंतूंचा समुदाय-तंतूच; तसेंच, विचार केला असतां हा संसारही आत्मसत्ताच आहे. ॥५॥
5. Just as cloth when examined is found to be just thread, so when all this is analysed it is found to be no other than oneself.

यथैवेक्षुरसे क्लृप्ता तेन व्याप्तैव शर्करा ।

तथा विश्वं मयि क्लृप्तं मया व्याप्तं निरन्तरम् ॥६॥

उसाच्या रसापासून बनलेल्या साखरेंत जसा उसाचा रस असतोच, तसा माझ्यांतून निर्माण झालेल्या विश्वांत मी आहेंच. ॥६॥
6. Just as the sugar produced from the juice of the sugarcane is permeated with the same taste, so all this, produced out of me, is completely permeated with me.

आत्मज्ञानाज्जगद् भाति आत्मज्ञानान्न भासते ।

रज्ज्वज्ञानादहिर्भाति तज्ज्ञानाद् भासते न हि ॥७॥

आत्म्याबद्दलच्या अज्ञानानें संसार भासतो पण त्याचें ज्ञान झालें तर तो भासत नाहीं. जशी दोरी अज्ञानामुळें----माहीत नसल्यानें----सापासारखी भासते, पण ती दोरी आहे असें ज्ञान होतांच तशी वाटत किंवा भासत नाहीं. ॥७॥
7. From ignorance of oneself, the world appears, and by knowledge of oneself it appears no longer. From ignorance of the rope a snake appears, and by knowledge of the rope the snake appears no longer.

प्रकाशो मे निजं रूपं नातिरिक्तोऽस्म्यहं ततः ।

यदा प्रकाशते विश्वं तदाहं भास एव हि ॥८॥

प्रकाश माझें स्वरुप आहे. मी त्याहून वेगळा नाहीं. जेव्हां विश्वसंसार प्रकाशित होतो तेव्हां तो माझ्या प्रकाशानेंच प्रकाशित होतो. ॥८॥
8. Shining is my essential nature, and I am nothing over and beyond that. When the world shines forth, it is simply me that is shining forth.

अहो विकल्पितं विश्वमज्ञानान्मयि भासते ।

रूप्यं शुक्तौ फणी रज्जौ वारि सूर्यकरे यथा ॥९॥

आश्चर्य आहे कीं, कल्पित संसार अज्ञानामुळें मला असा भासतो-जशी शिंपल्यांत चांदी, दोरीवर साप व सूर्यकिरणांवर पाणी (मृगजळ) भासतें. ॥९॥
9. All this appears in me, imagined, due to ignorance, just as a snake appears in the rope, just as the mirage of water in the sunlight, and just as silver in mother of pearl.

मत्तो विनिर्गतं विश्वं मय्येव लयमेष्यति ।

मृदि कुंभो जले वीचिः कनके कटकं यथा ॥१०॥

माझ्यापासून निर्माण झालेला हा संसार माझ्यांत तसाच लय पावेल. जसा मातींत घडा, पाण्यांत लहर (लाट) व सोन्यांत दागिना विलीन होतो. ॥१०॥
10. All this, which has originated out of me, is resolved back into me too, like a gourd back into soil, a wave into water, and a bracelet into gold.

अहो अहं नमो मह्यं विनाशो यस्य नास्ति मे ।

ब्रह्मादिस्तंबपर्यन्तं जगन्नाशोऽपि तिष्ठतः ॥११॥

मी आश्चर्यमय आहें ! मला नमस्कार असो ! ब्रह्मयापासून ते तृणापर्यंतच्या सार्‍या जगाचा नाश झाला तरी मला नाश नाहीं. मी नित्य आहें. ॥११॥
11. How wonderful I am! Glory to me, for whom there is no destruction, remaining even beyond the destruction of the world from Brahma down to the last blade of grass.

अहो अहं नमो मह्यं एकोऽहं देहवानपि ।

क्वचिन्न गन्ता नागन्ता व्याप्य विश्वमवस्थितः ॥१२॥

मी आश्चर्यकारक आहें. मला नमस्कार असो. मी देहधारी असूनही अद्वैत आहें. न कुठें जातों, न येतों; आणि सार्‍या विश्वाला निराकार, साक्षीरुप, द्रष्टामात्र असा होऊन मी व्यापून उरतों. ॥१२॥
12. How wonderful I am! Glory to me, solitary! Even though with a body, I am neither going or coming anywhere; I abide forever, filling all that is.

अहो अहं नमो मह्यं दक्षो नास्तीह मत्समः ।

असंस्पृश्य शरीरेण येन विश्वं चिरं धृतम् ॥१३॥

मी आश्चर्यमय आहें. मला नमस्कार असो. माझ्यासारखा निपुण कोणीच नाहीं. कारण शरीराला स्पर्श न होतां या विश्वाला कायम धारण करुन असतों. ॥१३॥
13. How wonderful I am! Glory to me! There is no one so clever as me! I have borne all that is, forever, without even touching it with my body!

अहो अहं नमो मह्यं यस्य मे नास्ति किंचन ।

अथवा यस्य मे सर्वं यद् वाङ्मनसगोचरम् ॥१४॥

मी आश्चर्यमय आहें. मला नमस्कार असो. एका अर्थी माझें कांहींच नाहीं. कारण मीच नाहीं आहें. ’मी’ च शिल्लक उरलों नाहीं, मग माझें काय असणार ? तेव्हां एका अर्थानें माझें कांहींच नाहीं आणि एका अर्थानें सर्व कांहीं माझें आहे. कारण जेव्हां मी शिल्लक राहात नाहीं तेव्हां परमात्माच फक्त उरतो आणि याचें तर सर्व कांहीं आहे-जें वाणी आणि मनाचा विषय आहे. ॥१४॥
14. How wonderful I am! Glory to me! I possess nothing at all, and alternatively possess everything to which speech and mind can refer.

ज्ञानं ज्ञेयं तथा ज्ञाता त्रितयं नास्ति वास्तवं ।

अज्ञानाद् भाति यत्रेदं सोऽहमस्मि निरंजनः ॥१५॥

ज्ञान, ज्ञेया आणि ज्ञाता हे तीनही यथार्थ----सत्य नाहींत. ज्याच्यावर हे तीन भासतात तो मी निरंजन-शुद्ध आहे. ॥१५॥
15. Knowledge, what is to be known, and the knower - these three do not exist in reality. I am the spotless reality in which they appear, spotted by ignorance.

द्वैतमूलमहो दुःखं नान्यत्तस्याऽस्ति भेषजं ।

दृश्यमेतन् मृषा सर्वं एकोऽहं चिद्रसोमलः ॥१६॥

अहो, दुःखाचें मूळ द्वैत आहे, व त्यावर कांहीं औषध नाहीं. (कारण आजार खोटा आहे.) हीं सर्व दृश्यें खोटीं आहेत आणि मी एक अद्वैत शुद्ध चैतन्य रस आहें. ॥१६॥
16. Truly dualism is the root of suffering. There is no other remedy for it than the realisation that all this that one sees is unreal, and that I am the one stainless reality, consisting of consciousness.

बोधमात्रोऽहमज्ञानाद् उपाधिः कल्पितो मया ।

एवं विमृशतो नित्यं निर्विकल्पे स्थितिर्मम ॥१७॥

मी शुद्ध बोध आहें. माझ्या अज्ञानामुळें उपाधीची कल्पना मीं केली आहे, असें नित्य मनन करुन मी निर्विकल्प स्थितींत आहें. ॥१७॥
17. I am pure awareness although through ignorance I have imagined myself to have additional attributes. By continually reflecting like this, my dwelling place is the Unimagined.

न मे बन्धोऽस्ति मोक्षो वा भ्रान्तिः शान्तो निराश्रया ।

अहो मयि स्थितं विश्वं वस्तुतो न मयि स्थितम् ॥१८॥

मला बंध अथवा मोक्ष नाहीं. बंधन जर भ्रम आहे तर मोक्ष कुठें ? आश्रयरहित होऊन भ्रांति शांत झाली. आश्चर्याची गोष्ट आहे कीं, हें सर्व जग आहे तरी मी अकलुषित-निरंजन व सर्वांच्या पलीकडचा आहें. ॥१८॥
18. For me, here is neither bondage nor liberation. The illusion has lost its basis and ceased. Truly all this exists in me, though ultimately it does not even exist in me.

सशरीरमिदं विश्वं न किंचिदिति निश्चितं ।

शुद्धचिन्मात्र आत्मा च तत्कस्मिन् कल्पनाधुना ॥१९॥

शरीरासहित हें जग कांहींच नाहीं-म्हणजे न खरें न खोटें आहे आणि आत्मा शुद्ध चैतन्यमात्र आहे. हें जाणल्यानंतर कल्पना कसली करायची ? ॥१९॥
19. I have recognised that all this and my body are nothing, while my true self is nothing but pure consciousness- so what can the imagination work on now?

शरीरं स्वर्गनरकौ बन्धमोक्षौ भयं तथा ।

कल्पनामात्रमेवैतत् किं मे कार्यं चिदात्मनः ॥२०॥

हें शरीर, स्वर्ग, नरक, बन्ध, मोक्ष आणि भय या गोष्टी केवळ कल्पनाच आहेत. त्यांच्याशीं मला काय करायचें आहे ? मी तर शुद्ध चैतन्य आहें. ॥२०॥
20. The body, heaven and hell, bondage and liberation, and fear too, all this is active imagination. What is there left to do for one whose very nature is consciousness?

अहो जनसमूहेऽपि न द्वैतं पश्यतो मम ।

अरण्यमिव संवृत्तं क्व रतिं करवाण्यहम् ॥२१॥

आश्चर्य आहे कीं, मला द्वैत-दुजाभाव दिसतच नाहीं. एवढा जनसमूह पाहूनदेखील मला द्वैत न दिसतां तो एकजीव अरण्यासारखा झाला आहे. मग मी कसा, कसला, कशाचा मोह करुं ? ॥२१॥
21. Truly I do not see dualism even in a crowd of people. What pleasure should I have when it has turned into a wilderness?

नाहं देहो न मे देहो जीवो नाहमहं हि चित् ।

अयमेव हि मे बन्ध आसीद्या जीविते स्पृहा ॥२२॥

मी शरीर नाहीं, मला शरीर नाहीं, मी जीव नाहीं. नक्कीच मी चैतन्य आहें. जगण्याची इच्छा हाच माझा बंध होता. ॥२२॥
22. I am not the body, nor is the body mine. I am not a living being. I am consciousness. It was my thirst for living that was my bondage.

अहो भुवनकल्लोलैर्विचित्रैर्द्राक् समुत्थितं ।

मय्यनंतमहांभोधौ चित्तवाते समुद्यते ॥२३॥

आश्चर्य आहे कीं, हवेचे झोत जसे पाण्यावर तरंग उठवतात तसे अनंत समुद्ररुप अशा माझ्या शांत आत्म्यावर चित्ताच्या हवेनें हजार-हजार लहरी उठतात. त्या लहरी माझ्या नाहींत. त्या लाटा चित्ताच्या हवेमुळें उठतात. ॥२३॥
23. Truly it is in the limitless ocean of myself, stimulated by the colourful waves of the worlds, that everything suddenly arises in the wind of consciousness.

मय्यनंतमहांभोधौ चित्तवाते प्रशाम्यति ।

अभाग्याज्जीववणिजो जगत्पोतो विनश्वरः ॥२४॥

अनंत समुद्ररुप माझ्यांत चित्तरुपी हवा शांत झाल्यावर, जीवरुपी वणिकाच्या-व्यापार करणाराच्या-अभाग्यानें जगरुपी नौका नष्ट होऊन जाते. ॥२४॥
24. It is in the limitless ocean of myself, that the wind of thought subsides; the trader-like living creatures' world ark is now dry docked by lack of goods.

मय्यनन्तमहांभोधावाश्चर्यं जीववीचयः ।

उद्यन्ति घ्नन्ति खेलन्ति प्रविशन्ति स्वभावतः ॥२५॥

आश्चर्य आहे कीं, अनंत समुद्ररुप माझ्या आंत जीवरुपी तरंग आपल्या स्वभावधर्मानुसार उठतात, परस्परांशीं लढतात, खेळतात व लय पावतात. ॥२५॥
25. How wonderful it is that in the limitless ocean of myself the waves of living beings arise, collide, play and disappear, according to their natures.

Ashtavakra Geeta - Adhyay 1

अध्याय १ :- साक्षी 

Saksi - Vision of the Self as the All-pervading Witness. It all starts when King Janaka asks the sage Ashtavakra how he can attain Knowledge, detachment, liberation. Ashtavakra tells him.

॥ जनक उवाच ॥

कथं ज्ञानमवाप्नोति कथं मुक्तिर्भविष्यति ।

वैराग्यं च कथं प्राप्तं एतद् ब्रूहि मम प्रभो ॥१॥

जनक म्हणाला,
हे प्रभो, ज्ञान कसें प्राप्त होईल, मुक्ति कशी मिळेल व वैराग्य कसें प्राप्त होईल हें मला समजावून सांगा. ॥१॥
Janaka said: How is knowledge to be acquired? How is liberation to be attained? And how is dispassion to be reached? Tell me this, sir.

॥ अष्टावक्र उवाच ॥

मुक्तिं इच्छसि चेत्तात विषयान् विषवत्त्यज ।

क्षमार्जवदयातोषसत्यं पीयूषवद् भज ॥२॥

अष्टावक्र म्हणाला,
हे प्रिय, तुला जर मुक्तीची इच्छा असेल तर विषयांना विष समजून त्यांचा त्याग कर आणि क्षमा, आर्जव, दया, संतोष व सत्य यांना अमृत समजून त्यांचें सेवन कर. ॥२॥
Ashtavakra said: If you are seeking liberation, my dearest one, shun the objects of the senses like poison. Draught the nectar of tolerance, sincerity, compassion, contentment and truthfulness.

न पृथ्वी न जलं नाग्निर्न वायुर्द्यौर्न वा भवान् ।

एषां साक्षिणमात्मानं चिद्रूपं विद्धि मुक्तये ॥३॥

तूं स्वतः पृथ्वी नाहींस, पाणी नाहींस, अग्नि नाहींस, वायु नाहींस किंवा आकाशही नाहींस. मुक्ति मिळविण्याकरितां, या सर्वांचा साक्षी जो चैतन्यरुप आत्मा तो तूं आहेस असें जाण. ॥३॥
You are neither earth, water, fire, air or even ether. For liberation know yourself as consisting of consciousness, the witness of these five.

यदि देहं पृथक् कृत्य चिति विश्राम्य तिष्ठसि ।

अधुनैव सुखी शान्तो बन्धमुक्तो भविष्यसि ॥४॥

जर तूं देहाला स्वतःपासून अलग करुन चैतन्यांत स्थिरावलास तर आत्तां-या क्षणींच--तूं सुखी, शान्त व बंधमुक्त होऊन जाशील. ॥४॥
If only you will remain resting in consciousness, seeing yourself as distinct from the body, then even now you will become happy, peaceful and free from bonds.

न त्वं विप्रादिको वर्णो नाश्रमी नाक्षगोचरः ।

असङ्गोऽसि निराकारो विश्वसाक्षी सुखी भव ॥५॥

तूं ब्राह्मणादि वर्ण असलेला नाहींस किंवा तूं चार आश्रमांतलाही नाहींस, तसाच तूं डोळे आदि इंद्रियांचा विषय नाहींस. तूं असंग, निराकार विश्वाचा साक्षी आहेस हें जाण व सुखी हो. ॥५॥
You do not belong to the Brahmin or warrior or any other caste, you are not at any stage, nor are you anything that the eye can see. You are unattached and formless, the witness of everything - now be happy.

धर्माधर्मौ सुखं दुःखं मानसानि न ते विभो ।

न कर्तासि न भोक्तासि मुक्त एवासि सर्वदा ॥६॥

हे व्यापक, धर्म-अधर्म, सुख-दुःख हे सर्व मनाचे आहेत. तुला-आत्मरुपाला-ते लागू नाहींत. तूं कर्ता नाहींस आणि भोक्ताही नाहींस. तूं तर सदा सर्व काळ मुक्तच आहेस.॥६॥
Righteousness and unrighteousness, pleasure and pain are purely of the mind and are no concern of yours. You are neither the doer nor the reaper of the consequences; you are always free.

एको द्रष्टासि सर्वस्य मुक्तप्रायोऽसि सर्वदा ।

अयमेव हि ते बन्धो द्रष्टारं पश्यसीतरम् ॥७॥

हे राजन्‌, तूंच एक सर्वांचा द्रष्टा आहेस व सदैव सर्वार्थानें मुक्त आहेस. पण स्वतः स्वयंप्रकाश व सर्वांचा साक्षी असतांना, स्वतःला सोडून इतरांना तूं द्रष्टा मानतोस हेंच बंधन आहे. ॥७॥
You are the one witness of everything, and are always totally free. The cause of bondage is that one sees the witness as something other than this.

अहं कर्तेत्यहंमानमहाकृष्णाहिदंशितः ।

नाहं कर्तेति विश्वासामृतं पीत्वा सुखी भव ॥८॥

’मी कर्ता आहें’ अशा अहंकाररुपी कृष्णसर्पानें दंश केलेला तूं, ’मी कर्ता नाहीं’ अशा विश्वासरुपी अमृताचें सेवन करुन सुखी हो. ॥८॥
Since you have been bitten by that black snake of self-opinion - thinking foolishly that 'I am the doer,' now drink the nectar in the fact that "I am not the doer", and now be happy.

एको विशुद्धबोधोऽहं इति निश्चयवह्निना ।

प्रज्वाल्याज्ञानगहनं वीतशोकः सुखी भव ॥९॥

’मी एक विशुद्ध बोध आहें’ या निश्चयरुपी अग्नीनें अज्ञानरुपी वनाला जाळून शोकरहित व सुखी हो. ॥९॥
Burn down the forest of ignorance with the fire of understanding. Know 'I am the one pure awareness.' With such ashes now be happy, free from distress.

यत्र विश्वमिदं भाति कल्पितं रज्जुसर्पवत् ।

आनन्दपरमानन्दः स बोधस्त्वं सुखं भव ॥१०॥

दोरीवर जसा सापाचा आभास होतो तसा ’ज्या’ वर ह्या संसाराचा आभास होतो, ’तो’ बोध तूं आहेस हें जाण व सुखानें विहार कर. ॥१०॥
That in which all this appears is but imagined like the snake in a rope; that joy, supreme knowledge and awareness is what you are; now be happy.

मुक्ताभिमानी मुक्तो हि बद्धो बद्धाभिमान्यपि ।

किंवदन्तीह सत्येयं या मतिः सा गतिर्भवेत् ॥११॥

मुक्तीचा निर्धार (अभिमान) ठेवणारा मुक्तच होतो व बद्ध असण्याचा न्यूनगंड (अभिमान) बाळगणारा बद्धच होतो. कारण ’जशी मति तशी गति’ ही लोकोक्ति खरीच आहे. ॥११॥
If one thinks of oneself as free, one is free, and if one thinks of oneself as bound, one is bound. Here this saying 'Thinking makes it so' is true.

आत्मा साक्षी विभुः पूर्ण एको मुक्तश्चिदक्रियः ।

असंगो निःस्पृहः शान्तो भ्रमात्संसारवानिव ॥१२॥

आत्मा साक्षी आहे, व्यापक आहे, पूर्ण आहे, एक आहे, मुक्त आहे, चैतन्यरुप आहे, क्रियारहित आहे, संगरहित आहे, इच्छारहित आहे, शांत आहे, पण श्रमामुळें संसाववान आहे असा भासतो. ॥१२॥
Your real nature is one perfect, free, and action-less consciousness, the all-pervading witness - unattached to anything, desire-less, at peace. It is illusion that you seem to be involved in any other matter.

कूटस्थं बोधमद्वैतमात्मानं परिभावय ।

आभासोऽहं भ्रमं मुक्त्वा भावं बाह्यमथान्तरम् ॥१३॥

हे जनका, ’अहं’ च्या आभासानें सर्व बाह्य वस्तूंशीं ममत्व भाव निर्माण होतो, त्याचा त्याग करुन, मी कूटस्थ, असंग, ज्ञानस्वरुप, अद्वैत व व्यापक आत्मा आहें असा ध्यास घे-तीव्र भावना राहूं दे. ॥१३॥
Meditate on yourself as motionless awareness, free from any dualism, giving up the mistaken idea that you are just a derivative consciousness; anything external or internal is false.

देहाभिमानपाशेन चिरं बद्धोऽसि पुत्रक ।

बोधोऽहं ज्ञानखंगेन तःनिकृत्य सुखी भव ॥१४॥

हे पुत्रा, फार काळापासून ’मी देह आहें’ या-देहाच्या अध्यासपाशानें तूं बांधलेला आहेस पण मी बोधरुप आहें या ज्ञानाच्या तरवारीनें तो धारणापाश तोडून टाक व सुखी हो. ॥१४॥
You have long been trapped in the snare of identification with the body. Sever it with the knife of knowledge that "I am awareness", and be happy, my dearest.

निःसंगो निष्क्रियोऽसि त्वं स्वप्रकाशो निरंजनः ।

अयमेव हि ते बन्धः समाधिमनुतिष्ठति ॥१५॥

तूं असंग, क्रियाशून्य, स्वयंप्रकाश आणि निर्दोष आहेस. पण समाधीचे प्रयत्‍न करण्याची क्रिया हेंच बंधन आहे. तूं फक्त मुक्त असल्याची घोषणा कर, क्रिया नको. ॥१५॥
You are really unbound and action-less, self-illuminating and spotless already. The cause of your bondage is that you are still resorting to stilling the mind.

त्वया व्याप्तमिदं विश्वं त्वयि प्रोतं यथार्थतः ।

शुद्धबुद्धस्वरूपस्त्वं मा गमः क्षुद्रचित्तताम् ॥१६॥

हें सारेम विश्व तूंच व्यापलें आहेस, तें तुझ्यांतच सामावलें आहे, तूं यथार्थतः शुद्ध चैतन्यस्वरुप आहेस. म्हणून संकोचून क्षुद्र मनाचा-चित्ताचा होऊं नकोस. ॥१६॥
All of this is really filled by you and strung out in you, for what you consist of is pure awareness - so don't be small-minded.

निरपेक्षो निर्विकारो निर्भरः शीतलाशयः ।

अगाधबुद्धिरक्षुब्धो भव चिन्मात्रवासनः ॥१७॥

तूं अपेक्षारहित आहेस, निर्विकार आहेस, स्वनिर्भर (स्वतःपरिपूर्ण-चिद्‌घनरुप) आहेस, शांतीचें आणि मुक्तीचें स्थान आहेस, अगाध बुद्धि आहेस, क्षोभरहित आहेस, म्हणून चैतन्यमात्रावर श्रद्धा ठेवणारा हो. ॥१७॥
You are unconditioned and changeless, formless and immovable, unfathomable awareness, imperturbable- such consciousness is un-clinging.

साकारमनृतं विद्धि निराकारं तु निश्चलं ।

एतत्तत्त्वोपदेशेन न पुनर्भवसंभवः ॥१८॥

साकाराला मिथ्या समज, निराकाराला निश्चल-नित्य-ओळख. या यथार्थ (तत्त्व) उपदेशानें पुन्हा तुझी संसारांत उत्पत्ति होणार नाहीं. ॥१८॥
Recognise that the apparent is unreal, while the un-manifest is abiding. Through this initiation into truth you will escape falling into unreality again.

यथैवादर्शमध्यस्थे रूपेऽन्तः परितस्तु सः ।

तथैवाऽस्मिन् शरीरेऽन्तः परितः परमेश्वरः ॥१९॥

ज्याप्रमाणें आरशांत पडलेल्या प्रतिबिंबामध्यें आरसाच आंत व बाहेर असतो, त्याप्रमाणे या शरिराच्या आंत व बाहेर परमेश्वरच भरलेला आहे. ॥१९॥
Just as a mirror exists as part and apart from its reflected images, so the Supreme Lord exists as part and apart from this body.

एकं सर्वगतं व्योम बहिरन्तर्यथा घटे ।

नित्यं निरन्तरं ब्रह्म सर्वभूतगणे तथा ॥२०॥

ज्याप्रमाणें सर्वव्यापी आकाश घटाच्या आंत व बाहेर असतें, त्याप्रमाणेंच नित्य आणि निरंतर ब्रह्म सर्व भूतमात्राला व्यापून आहे. ॥२०॥
Just as one and the same all-pervading space exists within and without a jar, so the eternal, everlasting Being exists in the totality of things.

Ashtavakra Geeta - Index

अष्टावक्र गीता - सूची 

अध्याय १ :-  साक्षी
I Saksi - Vision of the Self as the All-pervading Witness.
It all starts when King Janaka asks the sage Ashtavakra how he can attain Knowledge, detachment, liberation. Ashtavakra tells him.

अध्याय २ :-
II Ascaryam - Marvel of the Infinite Self Beyond Nature
It works! Upon hearing Ashtavakra’s words Janaka realizes his True Nature. Enraptured, he describes the joy and wonder of his new state.

अध्याय ३ :- आत्मद्वैत
III Atmadvaita - Self in All and All in the Self
Ashtavakra is delighted for Janaka but sees inconsistencies. He fires off a series of confrontational verses about attachment to worldly pleasure.


अध्याय ४ :-सर्वात्मा
IV Sarvamatma - Knower and the Non-knower of the Self
Janaka asserts that the Lord of the Universe can do as he pleases.

अध्याय ५ :- लय
V Laya - Stages of Dissolution of Consciousness
Ashtavakra does not disagree, but in a terse four verses points to the next step—dissolution.

अध्याय ६ :- प्रक्र्तेह परः
VI Prakrteh Parah - Irrelevance of Dissolution of Consciousness
Janaka says “I know that already,” matching him in style and number of verses.

अध्याय ७ :- संत
VII Santa - Tranquil and Boundless Ocean of the Self
Unable to leave it at that, however, Janaka goes on to further describe his enlightened state.


अध्याय ८ :- मोक्ष
VIII Moksa - Bondage and Freedom
Still hearing too much “I” in Janaka’s language, Ashtavakra instructs him in the subtleties of attachment and bondage.

अध्याय ९ :- निर्वेद
IX Nirveda - Indifference
Ashtavakra continues to describe the way of true detachment.

अध्याय १० :- वैराग्य
X Vairagya - Dispassion
Ashtavakra hammers away at the folly of desire—no matter how elevated or subtle.


अध्याय ११ :- चिद्रुप
XI Cidrupa - Self as Pure and Radiant Intelligence
Ashtavakra further describes the state of desirelessness to which he points.

अध्याय १२ :- स्वभाव
XII Svabhava - Ascent of Contemplation
Janaka replies by describing the state of timeless stillness in which he now finds himself.

अध्याय १३ :- यथासुखम
XIII Yathasukham - Transcendent Bliss
Janaka, having been instructed by Ashtavakra in Chapter One to “be happy,” reports that he indeed is.

अध्याय १४ :- ईश्वर
XIV Isvara - Natural Dissolution of the Mind
Janaka then summarizes his exalted state with calm indifference.

अध्याय १५ :- तत्त्वं
XV Tattvam - Unborn Self or Brahman
Impressed but not through teaching, Ashtavakra relentlessly points to the vast emptiness of Self.

अध्याय १६ :- स्वास्थ्य
XVI Svasthya - Self-Abidance through Obliteration of the World
Ashtavakra attacks the futility of effort and knowing.

अध्याय १७ :- कैवल्य

XVII Kaivalya - Absolute Aloneness of the Self
Ashtavakra describes the nature of one who is truly free.

अध्याय १८ :- जीवनमुक्ती
XVIII Jivanmukti - Way and Goal of Natural Samadhi
Finally, Ashtavakra hits him with everything he’s got—100 verses of pure non-duality. If this doesn’t do it, nothing will.

अध्याय १९ :- स्वमहिमा
XIX Svamahima - Majesty of the Self
It works! Janaka no longer describes his enlightened state, but can speak only in questions revealing absence.

अध्याय २० :- अकिंचनभाव
XX Akincanabhava - Transcendence of the Self
In a final flurry of questions pointing only at their own meaninglessness, Janaka burns off the last vestiges of personhood and enters dissolution. He ends with: “No more can be said.”
Ashtavakra smiles, nods approvingly, and says no more.

Ashtavakra Geeta - Introduction

पवित्र ग्रंथ भगवद्गीता नंतर लगेचच्या कालावधीतले पुस्तक (C. 500-400 BCE) म्हणजे अष्टावक्र संहिता. अष्टावक्र संहिता म्हणजे ऋषी अष्टावक्र आणि मिठीला नरेश जनक यांचा संवाद होय. संभाव्यतः महाभारतात उल्लेखित अष्टावक्र ऋषी म्हणजे हेच असावेत, पण तसे कोणतेही पुरावे उपलब्ध नाहीत. बृहदारण्यक उपनिषदामध्ये जनक राजाने याज्ञवल्क्य ऋषींकडून स्वउन्नतीचा उपदेश घेतल्याचा उल्लेख आहे. 
अष्टावक्र गीता म्हणजे जनक आणि अष्टावक्र यांतील आत्मा, सत्य आणि संबंध यावर आधारित संवाद आहे.
 
Once upon a time there was a student of the scriptures who could not support his family. He would work hard all day every day and then read aloud the holy language of sacred verses late into the night. His wife, round of belly with their coming child, would sit beside him in the dim room, listening as her weary beloved chanted the ancient words.

One late night in her eighth month a voice from inside her belly said to the father: “Sir, please be attentive – you are mispronouncing that verse.” Tired and short-tempered, without thinking why he would feel so enraged at being corrected by an unborn child, the father cursed the voice – and because the father had built up merit, his curse took hold: the child was born deformed, with eight crooks in his body. That child was called Ashtavakra, a name which means ‘eight bends’. Everyone who saw him laughed in derision.

That crippled child was an enlightened master who took birth in this family to reveal in simple words the essence of mystical experience. Janaka, king of the known world, father of the bride of God, Sita, daughter of the earth, that very King Janaka became this crippled boy’s disciple. The book based on that event is called The Song of the Eightfold Cripple, or Ashtavakra Gita.

Asthavakra was not keen on accepting students, and so had few. When King Janaka came to hear of the wisdom of the crippled child he approached the boy as a humble student, not a commanding king. The boy accepted the king instantly as his disciple.

This caused some talk in the sangham. “Ah, Ashtavakra does have favorites after all, he accepted the king without any of the trials he had all of us face!” This grumbling became a quiet force, and Ashtavakra knew of it.

One day the King was late and so the boy delayed his discourse. The moment the king arrived, Ashtavakra spoke: ‘This day I have had a vision, the capital city will erupt in terrible fires and earthquakes – all there will die. Those who have loved ones or valuables there must hurry now if they wish to save anything!’ All the monks left. As the dust settled, only the boy and the king were sitting. The boy said softly, ‘Great king, is there nothing you would save?‘ Janaka replied, “My lord and my friend, you are my only treasure”. The cripple nodded and softly said, “Well then if I am indeed your treasure, mount your horse now and go and gather my students back to me, tell them I have been mistaken, the capital city is in no danger. Take your horse, and go”. Rising to do as bidden, the King put his foot into the stirrup, and as he swung up over the saddle, realization dawned in his mind. He swallowed, looked about him at this new earth, heard new birds singing for the first time, and then looked at the cripple at his feet. The two looked at one another, and then the king left to find the other students. Once back, the other students grumbled at being sent about here and there on foolish errands. One or two however did soon understand why the master had chosen the king as a student in his own way. This is what was said that day, as all sat about and heard these words of nectarine wisdom.