अध्याय ३४
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकुलदेवतायै नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
द्रौपदीचा पूर्ण कैवारी ॥ नंदाचे घरींचा खिल्लारी ॥ दुर्जनांचा संहार करी सहाकारी साधूंचा ॥२॥
जो क्षीराब्धितनयेचा प्रियकर ॥ आनकदुंदुभीचा कुमर ॥ जो यादवकुळभास्कर ॥ मन्मथशत्रु ध्याय जया ॥३॥
जो काळासही शासनकर्ता ॥ जो हरिहरब्रह्मादिकांसी निर्मिता ॥ जो महामायेचा निजभर्ता ॥ कर्ता हर्ता पाळिता जो ॥४॥
जो क्षीरसिंधूचा जामात ॥ जेणे धर्माचे घरी केले अद्भुत ॥ तेणे स्वसंकल्पे उठविले प्रेत ॥ गतकथार्थ इतुका जाहला ॥५॥
गजरे होत राजसूययज्ञ ॥ नित्य उत्तम अन्नसंतर्पण ॥ जेविती ऋत्विज ब्राह्मण ॥ नामस्मरणे गर्जती ॥६॥
जेथे पुरविता भगवान ॥ ते मी काय वर्णू दिव्य अन्न ॥ त्या अन्नाच्या सुवासेकरून ॥ सुरगण लाळ घोटिती ॥७॥
त्या अन्नसुवासा वेधोन ॥ वसंत करी भोवती प्रदक्षिण ॥ नित्य जेविती ऋषिगण ॥ परी वीट न ये सर्वथा ॥८॥
जैसा सोमकांताचा अचळ ॥ तैसा भात शुभ्र निर्मळ ॥ जैसा सुवर्णभाग पीत निखिळ ॥ तैसे वरान्न पडियेले ॥९॥
अमृतास आणिती उणे ॥ ऐसी पंचभक्ष्ये परमान्ने ॥ विप्र जेविति नामस्मरणे ॥ वारंवार गर्जती ॥१०॥
दधिमधुदुग्धघृतसरोवर ॥ शाका सुवासे भरिती अंबर ॥ जेथे पुरविता इंदिरावर ॥ तेथींची गोडी काय वर्णू ॥११॥
तेथे वाढीत याज्ञसेनी ॥ जे कृष्णाची प्रिय भगिनी ॥ जैसी झळके सौदामिनी ॥ तैसी वाढी चपळत्वे ॥१२॥
अन्ने वाढिता निवाडे ॥ उभय हस्तीचे झळकती चुडे ॥ जेविती तयांवरी उजेड पडे ॥ दिव्य रूपडे द्रौपदीचे ॥१३॥
जे सुंदर घनश्यामवर्णा ॥ म्हणोनि द्रौपदीते म्हणती कृष्णा ॥ जे सुभद्रेहुनि आवडे जगज्जीवना ॥ ते पूर्ण अन्नपूर्णा अवतरली ॥१४॥
विशाळभाळी पद्मनेत्री ॥ सुहास्यवदना चारुगात्री ॥ जे द्रुपदराजनिजपुत्री ॥ ख्याती तिची त्रिभुवनी ॥१५॥
कोसकोसपर्यंत ॥ जिचे अंगींचा सुवास धांवत ॥ बोलता हिर्‍याऐसे द्विज झळकत ॥ किंवा विखरत रत्‍नखाणी ॥१६॥
ऐसी ते केवळ अन्नपुर्णा ॥ सदा अन्न वाढीत ब्राह्मणां ॥ जिच्या करपात्रींचिया अन्ना ॥ तुटी नाही कल्पांती ॥१७॥
द्रौपदी कैसी चपळत्वे वाढीत ॥ ते धर्म श्रीकृष्ण विलोकित ॥ कृष्णरंगे रंगली सत्य ॥ श्रम कल्पांती न बाधी ॥१८॥
लक्षानुलक्ष जेविती ब्राह्मण ॥ कृष्णा एकली वाढी आपण ॥ घडी घडी श्रीकृष्णवदन ॥ विलोकी परतोन सप्रेमे ॥१९॥
न्याहाळूनि पाहे हरिरूप सुरेख ॥ तो स्वेदे डवडविलासे मुखमृगांक ॥ मृगमदतिलक सुवासिक ॥ घर्मैकरूनि भिजलासे ॥२०॥
सुरंग विराजे पीतांबर ॥ गळा डोल देती मुक्तहार ॥ कौस्तुभतेजे अंबर ॥ परिपूर्ण कोंदले ॥२१॥
जो गोपीमानसराजहंस ॥ जो स्वानंदक्षीरसागरविलास ॥ जो जगद्वंद्य पुराणपुरुष ॥ तो याज्ञसेनी विलोकी ॥२२॥
जे वैकुंठपीठीचे निधान ॥ जे जलजोद्भवाचे देवतार्चन ॥ जे सनकादिकांचे ह्रदयरत्‍न ॥ प्रिय ठेवणे स्मरारीचे ॥२३॥
जो भक्तपालक दीनबंधु ॥ त्याचा विलोकूनि वदनइंदु ॥ पुढे वाढीत ब्रह्मानंदु ॥ ह्रदयी आनंदु न समाये ॥२४॥
ब्राह्मण जेवूनि उठति ॥ सवेंचि नृपांचा बैसल्या पंक्ती ॥ दुर्योधनादि कौरव दुर्मती ॥ तेही बैसले भोजना ॥२५॥
पांडव आणि जगत्पती ॥ तितुकेचि मागे राहती ॥ वरकड बैसले एकपंक्ती ॥ जेवावयाकारणे ॥२६॥
वाढावयालागी पुढती ॥ सरसावली द्रौपदी सती ॥ जैसा मेघ वर्षोनि मागुती ॥ वर्षाव करी अद्भुत ॥२७॥
किंवा अमृतक्षीरसागरी ॥ येती लहरींवर लहरी ॥ तैसी द्रौपदी राजकुमरी ॥ उठाव करी दुसरेने ॥२८॥
जैसे शब्दी नाद निघत ॥ त्यांचा न कळे जैसा अंत ॥ तैसी द्रौपदी सती वाढीत ॥ परी अन्न न सरे पात्रींचे ॥२९॥
जैशा जलदांचिया धारा ॥ वर्षती न कळे अपारा ॥ तैसी ते कृष्णा सुंदरा ॥ वाढी पात्रे असंख्य ॥३०॥
परी क्षणक्षणां परतोन ॥ विलोकी जगज्जीवनाचे वदन ॥ तो आंगींची उटी घर्मैकरून ॥ ठायी ठायी पुसलीसे ॥३१॥
भक्तांचे जे कष्ट सर्व ॥ आपण आंगे सोशी माधव ॥ उणे पडो नेदी केशव ॥ जो दयार्णव जगदात्मा ॥३२॥
सुखरूप वाढी द्रौपदी ॥ श्रम आंगी कदा न बाधी ॥ आंगे सोशी कृपानिधी ॥ कष्ट सर्वही भक्तांचे ॥३३॥
असो द्रौपदी पाहे मागुती ॥ तो अनुपम्य दिसे कृष्णमूर्ती ॥ जिची त्रिभुवनी अगाध कीर्ती ॥ वर्णिता नेति म्हणे वेद ॥३४॥
ब्रह्मीचे तेज गोळा होऊन ॥ हे कृष्णरूप ओतिले सगुण ॥ तो सच्चिदानंदतनु पूर्ण ॥ भक्तजनप्रतिपाळक ॥३५॥
ऐसे वाढिता द्रौपदीस ॥ काय बोले जगन्निवास ॥ बाई आजि बहु भागलीस ॥ प्राणसखये द्रौपदी ॥३६॥
तिचे पृष्ठीवरूनि हात ॥ उतरी कमलोद्भवाचा तात ॥ तो द्रौपदीस आनंद ॥ बहुत मनामाजी न साठवे ॥३७॥
परतोनि पाहे हरीचे वदन ॥ किरीटकुंडले मंडित पूर्ण ॥ सरळ नासिक आकर्ण नयन ॥ अत्यंत वदन सुरेख ॥३८॥
मुकुटाभोवता दाटला धर्म ॥ देखता जाहली सप्रेम ॥ म्हणे मजलागी परब्रह्म ॥ बहुत श्रम पावतसे ॥३९॥
प्रेमे आंग फुगत ॥ दोन्ही उरी तटतटित ॥ बिरडे तुटले अकस्मात ॥ कौरवपंक्तीत वाढिता ॥४१॥
पल्लव जाहला विगलित ॥ वक्षःस्थळ उघडे पडत ॥ आकर्षोनिया कृष्णा होत ॥ घाबरी पाहत चहूंकडे ॥४२॥
शकुनि सुयोधन कर्ण ॥ एकाकडे एक दाविती खूण ॥ नाना विनोद दुर्जन ॥ करिते जाहले तेधवा ॥४३॥
लगबग करिती अवघे ॥ एकासारिखे एक न मागे ॥ म्हणती येथे उभी का गे ॥ अन्न आणि सत्वर ॥४४॥
एक म्हणती उठा रे सकळ ॥ आजि असे अन्नाचा दुकाळ ॥ परम लज्जित वेल्हाळ ॥ मुखकमळ कोमाइले ॥४५॥
नेत्री वाहती अश्रुधारा ॥ भोवती वाट पाहे सुंदरा ॥ म्हणे श्रीरंगा यादवेंद्रा ॥ तुज हे का न कळेचि ॥४६॥
हाक फोडिती अवघेजण ॥ अन्य पदार्थ मागती भिन्न भिन्न ॥ जैसे सहस्त्र व्याघ्र करिता गर्जन ॥ हरिणीचा प्राण जाऊ पाहे ॥४७॥
की आरडता तान्हे बालक ॥ त्यासी ताडिती सहस्त्र वृश्चिक ॥ की क्षत देखोनि बहुत काक ॥ उकरावया धांवती ॥४८॥
की चोहटा पडिले अन्न ॥ तेथे एकदांचि धांवती श्वान ॥ तैसे कौरव चैद्य दुर्जन ॥ नसतेंचि जाण मागती ॥४९॥
एक म्हणे भात आणी ॥ एक म्हणे आजि हरिदिनी ॥ एक म्हणती ऐका हो वहिनी ॥ तुम्हांसी दोन्ही कष्ट पडती ॥५०॥
एक वृक्षावरी धडका हाणिता ॥ डाहळिया डळमळती समस्ता ॥ एक कर्दळीसी पांच गज भिडता ॥ मग तिची अवस्था नुरेचि ॥५१॥
तैसे रजनीमाजी तत्त्वता ॥ पांचाशी सुरतयुद्ध करिता ॥ गात्रे ढिली पडता ॥ शक्ति नाही वाढावया ॥५२॥
ऐसे संकट देखोन ॥ परतोनि विलोकी हरीचे वदन ॥ म्हणे कृष्णा लपावयासी सदन ॥ तुजवांचून नाही कोठे ॥५३॥
तेचि दुरात्मे पापमती ॥ जे भक्तांचे उणे पाहती ॥ द्रौपदीचा सहाकारी जगत्पती ॥ म्हणे नाभी नाभी याज्ञसेनी ॥५४॥
तो यादवेंद्र मनमोहन ॥ द्रौपदीच्या अंतरी प्रवेशोन ॥ भुजावरी भुजा निर्माण ॥ करिता जाहला तये वेळी ॥५५॥
बिरडे घालूनि सत्वर ॥ सवेंचि सरसाविला पदर ॥ टवटविला मुखचंद्र ॥ द्रौपदीचा तेधवा ॥५६॥
बाप भक्त वत्सल कृपानिधी ॥ चतुर्भुज केली द्रौपदी ॥ दुर्जन जे का मंदबुद्धी ॥ अधोवदने पाहती हो ॥५७॥
द्रौपदी आणि कृष्ण ॥ पात्री पात्री भिन्न भिन्न ॥ जे जयांसी पाहिजे अन्न ॥ ते ते तयांसी ओपीत ॥५८॥
उगवता जैसा दिनकर ॥ लाजोनि पळे अंधकार ॥ की विष्णुसहस्त्रनामे दोषसंहार ॥ होय जैसा एकाएकी ॥५९॥
की मस्तकी उर्वी धरिता ॥ सर्षपप्राय भोगिनाथा ॥ की वातात्मजे द्रोणाद्रि आणिता ॥ श्रम सहसा न वाटे ॥६०॥
तैसे द्रौपदीस वाटे जाण ॥ म्हणे किती मागतील दुर्जन ॥ हे त्रिभुवन संपूर्ण ॥ जेवू घालीन एकदांचि ॥६१॥
की शुंभनिशुंभ मारूनी ॥ यशस्वी जाहली भवानी ॥ तैसी विजयी याज्ञसेनी कौरवगर्व निवटूनिया ॥६२॥
की जान्हवीचा होता स्पर्श ॥ एकदांचि विरती सर्व दोष ॥ हरिनाम ऐकता भूतप्रेतांस ॥ उपजे त्रास पळ घेती ॥६३॥
जो जो कोणी मागेल पदार्थ ॥ त्यापुढे टाकी अन्नाचा पर्वत ॥ भीमासी क्रोध दाटला अद्भुत ॥ काय बोलत दुर्जनांप्रती ॥६४॥
म्हणे अन्न सांडिता निश्चिती ॥ शिखा उपटोनि देईन हाती ॥ सकळ दुरात्मे खाली पाहती ॥ प्रत्युत्तर न देती कोणीही ॥६५॥
अंतरमलिन ते दुराभिमान ॥ त्यांत बुडाले अवघे दुर्जन ॥ भीमाचा क्रोध देखोन ॥ कोणासी वचन न काढवे ॥६६॥
की चोरट्यांसी मारमारूनी ॥ शुष्क काष्ठें झोडिती रानी ॥ तैसे कौरवे दिसती तेचि क्षणी ॥ तेजहीन दुरात्मे ॥६७॥
की दिव्य देता खोटा होय ॥ की समरी पावे पराजय ॥ तैसे दुरात्मे यादवराये ॥ अपमानिले तेधवा ॥६८॥
भक्त बोलती वेळी ॥ धन्य हे कृष्णा वेल्हाळी ॥ कृष्णे आपणाऐसीच केली ॥ चतुर्भुज प्रत्यक्ष ॥६९॥
हे मंगळदायक भवानी ॥ ईस वर मागा प्रार्थूनी ॥ हे कोपलिया निर्वाणी ॥ कुळक्षय करील तुमचा ॥७०॥
इचे ठायी कल्पिता विपरीत ॥ तरी भस्म व्हाल समस्त ॥ परी ते नायकती उन्मत्त ॥ महापापिष्ठ विषयांध ॥७१॥
असो द्रौपदी गेली घरांत ॥ तिजमागे गेला वैकुंठनाथ ॥ पायी मिठी तेव्हा घालीत ॥ प्रेमे स्फुंदत द्रौपदी ॥७२॥
कुंती पांडव ते वेळे ॥ सदनामाजी प्रवेशले ॥ म्हणती श्रीरंगे माउले ॥ थोर वारिले संकट आजी ॥७३॥
धर्म म्हणे जगन्नाथा ॥ कोणते उपकार आठवू आता ॥ माता पिता भयत्राता ॥ तुजपरता दिसेना ॥७४॥
भीम आणि अर्जुन ॥ स्फुंदस्फुंदोनि करिती रुदन ॥ त्यांसी ह्रदयी धरुनि मधुसूदन ॥ करी समाधान तयांचे ॥७५॥
द्रौपदीसी गहिंवर न सांवरे ॥ नेत्री वाहती जीवनझरे ॥ म्हणे श्रीकृष्णा भुवनसुंदरे ॥ उपकार न विसरे जन्मवरी ॥७६॥
श्रीकृष्णाचे निजकंठी ॥ कुंती येउनि घाली मिठी ॥ म्हणे कृपाळुवा जगजेठी ॥ द्रौपदीसी समजावी ॥७७॥
मग द्रौपदीसी म्हणे चक्रपाणी ॥ वाढिता कष्टलीस गे मायबहिणी ॥ तू सद्‌गुणरत्नांची खाणी ॥ प्राणाहूनी आवडसी ॥७८॥
द्रौपदी बोले वचन ॥ मी कोटिकोटी जन्म घेईन ॥ परी तूंचि बंधु होई पूर्ण ॥ पाठिराखा कैवारी ॥७९॥
ऐसा एक संवत्सर ॥ राजसूययज्ञ होत थोर ॥ नित्य जेविती किती विप्र ॥ लेखा नाही तयांते ॥८०॥
सकळांसी भोजने झालियावरी ॥ पांडवांसहित पूतनारी ॥ कुंती द्रौपदी सुंदरी ॥ पंक्तीसी बैसती आठजण ॥८१॥
कृष्णपंक्तीसी भोजन ॥ ब्रह्मादिकां न घडे पूर्ण ॥ धन्य धन्य पंडुनंदन ॥ जगज्जीवन वश ज्याते ॥८२॥
नित्य ब्राह्मणा होती पंक्ती ॥ स्वये उच्छिष्ट काढी श्रीपती ॥ ज्यासी वेदशास्त्रे वाखाणिती ॥ अगाध कीर्ती अनुपम्य ॥८३॥
ठेवोनिया थोरपणाची प्रौढी ॥ द्वारकाधीश पात्रे काढी ॥ लाहेलाहे तांतडी ॥ पुढती पंक्ती बैसावया ॥८४॥
विद्युल्लताप्राय पीतवसन ॥ सोगा त्याचा वरता खोंवून ॥ कौस्तुभवनमाळा मागे टाकून ॥ उच्छिष्ट काढी तांतडीने ॥८५॥
उच्छिष्टे काढिता जगन्मोहन ॥ ठायी ठायी लेपिले अन्न ॥ अन्नब्रह्मरूप मी पूर्ण ॥ ऐक्यरूप दावीतसे ॥८६॥
एके पंक्तीसी लक्ष ब्राह्मण ॥ ऐशा अमित पंक्ती पूर्ण ॥ कोटिसंख्या होता जाण ॥ स्वर्गघंटा वाजे एकदा ॥८७॥
त्यावरूनि केले गणित ॥ मग धर्मराजा संतोषित ॥ म्हणे श्रीकृष्णा हो तुजप्रीत्यर्थ ॥ विश्वंभरा विश्वेशा ॥८८॥
तो महोत्साह पाहावया जाण ॥ तेथे आला वेदव्यासनंदन ॥ जो योगियांमाजी मुकुटरत्‍न ॥ चंडकिरण दूसरा ॥८९॥
कामक्रोध जेणे जिंकिले ॥ रंभेने नानापरी छळिले ॥ परी अणुमात्र नाही चळले ॥ मन जिंकिले जयाने ॥९०॥
जो चिदंबरींचा निशाकर ॥ की अपरोक्षज्ञानाचा समुद्र ॥ की शांतीचे पूर्ण आगर ॥ सुखे सुखरूप कोंदला ॥९१॥
असो मंडपद्वारी क्षण एक ॥ उभा राहिला श्रीशुक ॥ तो मंडपघसणी होतसे देख ॥ मार्ग न दिसे जावया ॥९२॥
शुक विचारी मनात ॥ धर्म केवळ कृष्णभक्त ॥ येथींचा प्रसाद होईल मज प्राप्त ॥ तरीच सार्थक जन्माचे ॥९३॥
कृष्णजी जेथे उच्छिष्टे काढीत ॥ पडिले पत्रावळीचे पर्वत ॥ शुकयोगींद्र बैसोनि तेथ ॥ उच्छिष्ट शिते वेचीतसे ॥९४॥
मुखी घालिता एक ग्रास ॥ स्वर्गी घणघणी घंटाघोष ॥ कदा न राहे आसमास ॥ गजर विशेष जाहला ॥९५॥
श्रीकृष्णासी धर्मराज बोलत ॥ हे काय जी वर्तले अद्भुत ॥ घंटा घणघणी कोण अर्थ ॥ ते सांगा स्वामी यादवेंद्रा ॥९६॥
कोटि ब्राह्मण पंक्तीसी जेविता ॥ एक नाद होय तत्त्वता ॥ आता न राहे वाजता ॥ जगन्नाथा नवल हे ॥९७॥
हरि म्हणे येथे तत्त्वता ॥ जेविला असेल ब्रह्मवेत्ता ॥ ब्रह्मवेत्त्यासी वंदिती माथा ॥ ब्रह्मादिक सहस्त्राक्ष ॥९८॥
ब्राह्मण जे का यातिमात्र ॥ ते एकशतभरी साचार ॥ त्यांतुल्य एक वेदज्ञ विप्र ॥ ग्रंथत्रयी ज्ञान ज्याचे ॥९९॥
वेदज्ञाहूनि शतगुणे बहुत ॥ जो वेदार्थ करणार पंडित ॥ त्याहूनि अनुष्ठानी क्रियावंत ॥ शतगुणे आगळा ॥१००॥
अनुष्ठानी शतगुणे आगळा ॥ एक इंद्रियजित बोलिला ॥ त्या गुणे विष्णुभक्त सत्वाथिला ॥ जो भेदरहित निर्मत्सर ॥१॥
त्याहूनि शतगुणे विशेष शुद्ध ॥ एक जाण पां ब्रह्मविद ॥ ज्याचे दृष्टीस भेदाभेद ॥ जाणपण दिसेना ॥२॥
ऐसा ज्ञानी तुझे घरी ॥ तृप्त झाला आजि निर्धारी ॥ ऐक चौघेजण जाण या पृथ्वीवरी ॥ ब्रह्मज्ञानी अद्भुत ॥३॥
कपिल याज्ञवल्क्य शुक ॥ श्रीदत्तात्रेय चौथा देख ॥ जो परिपूर्ण ज्ञानार्क ॥ अत्रितनय अवतरला ॥४॥
धर्म हरिचरण दृढ धरीत ॥ जो येथे जाहला तृप्त ॥ तो मज दाखवावा निश्चित ॥ म्हणवूनि आळ घेतली ॥५॥
मग धर्माचा धरूनि हस्त ॥ वेगे दोघे बाहेर येत ॥ तो रूप पालटूनि व्याससुत ॥ वेगे वेचीत उच्छिष्ट शिते ॥६॥
श्रीहरि म्हणे धर्मा देख ॥ व्यासपुत्र हा महाराज शुक ॥ ऐकता धावूनि निःशंक ॥ चरण धरिले तयाचे ॥७॥
शुक मागे पाहे परतोन ॥ तो उभा देखिला जगन्मोहन ॥ दोघांसी पडिले आलिंगन ॥ प्रेमेकरून सद्गद ॥८॥
सवेंचि धर्मासी भेटला ॥ धर्मे शुकाचा हस्त धरिला ॥ मंडपासी आणूनि पूजिला ॥ बैसविला व्यासापाशी ॥९॥
शुक देखतांचि दृष्टी ॥ आनंदल्या ऋषींच्या कोटी ॥ मग धर्माहाती जगजेठी ॥ पूजन करी शुकाचे ॥११०॥
असो एक संवत्सर लोटला ॥ राजसूययज्ञ संपूर्ण जाहला ॥ तेथींचा वर्णावया सोहळा ॥ शेषही शक्त नव्हेचि ॥११॥
भीष्म निरोपी धर्माते ॥ अहेर अर्पिजे समस्तांते ॥ सकळ बैसवूनि मयसभेते ॥ तेथींची कौतुके दावावी ॥१२॥
मयासुर पांडवांचा मित्र ॥ जो दैत्यांमाजी विधीचा अवतार ॥ तेणे ती सभा रचिली सुंदर ॥ जे अनुपम्य त्रिभुवनी ॥१३॥
तेथे सभा वर्णिली अद्भुत ॥ म्हणोनि सभापर्व म्हणती पंडित ॥ जनमेजयासी वैशंपायन सांगत ॥ श्रीभारतग्रंथामाजी ॥१४॥
सभा रचिली ते वेळी ॥ आठही आय साधिले तळी ॥ अष्ट दिक्पाळ महाबळी ॥ पायाचे मूळी स्थापिले ॥१५॥
विद्रुमशिळा आरक्तवर्ण ॥ तेणे पाया आणिला भरून ॥ स्फटिकशिळा शुभ्रवर्ण ॥ त्याची पोवळी लखलखित ॥१६॥
सप्तरंगी पाषाण ॥ चक्रे झळकती आंतून ॥ अंतर्बाह्य देदीप्यमान ॥ पाहता जन विस्मित ॥१७॥
शेषफणांची आकृती ॥ हिरेजडित झळकती ॥ जेवी उगवले गभस्ती ॥ बैसले पंक्ती एकदा ॥१८॥
इंद्रनीळाचे वारण ॥ हिर्‍यांचे द्विज सतेज पूर्ण ॥ ते खालते जडून ॥ त्यावरी मंडप रचियेला ॥१९॥
तळी पद्मरागांचे तोळंबे सबळ ॥ वरी हिर्‍यांचे खांब विशाळ ॥ निळ्यांची उथाळी सुढाळ ॥ तेजाचे कल्लोळ दिसती ॥१२०॥
सुवर्णाचे तुळवट अखंड ॥ माणिकांचे दांडे प्रचंड ॥ गरुडपाचूंच्या किलच्या दृढ ॥ अभेदपणे जडियेल्या ॥२१॥
पेरोज्यांचे उंबरे तळवटी ॥ पुष्कराजांच्या चौकटी ॥ गजास्य जडिले मध्यपाटी ॥ आरक्तवर्ण माणिकांचे ॥२२॥
घोटीव जे मर्गजपाषाण ॥ तेणे साधिले मंडपांगण ॥ वरी कनकवर्ण वृक्ष रेखून ॥ तटस्थ नयन पाहता ॥२३॥
हिर्‍यांच्या मदलसा विशाळ ॥ त्यांवरी मोतियांचे मराळ ॥ वदनी विद्रुमलतेचे किरळ ॥ अतिचपळ दीसती ॥२४॥
नीळरत्‍नांचे शिखी साजिरे ॥ गरुडपाचूंचे कीर बरे ॥ रत्‍नमणियांची सुंदरे ॥ जांबुळे मुखी आकर्षिली ॥२५॥
धन्य मयासुराची करणी ॥ शुक पाचूंचे बोलती क्षणक्षणी ॥ मयूर नाचती आनंदोनी ॥ पुतळ्या खणोखणी नाचती ॥२६॥
प्रत्यक्ष रत्‍नपुतळे बोलती ॥ सभेसी आलिया बैसा म्हणती ॥ एक पुतळे आनंदे गाती ॥ पुरे म्हणता होती तटस्थ ॥२७॥
नवल कर्त्याची करणी ॥ पुढे सेवक वेत्रपाणी ॥ धावा म्हणती सभाजनी ॥ चपळ चरणी धावती ॥२८॥
मेष कुंजर जटिल एकलहरी ॥ आज्ञा होता घेती झुंझारी ॥ टाळ मृदंग वाजता कुसरी ॥ रागोद्धार करिती पै ॥२९॥
घटिकेने घटिका भरता दिवस ॥ एक पुतळे पिटिती ताप्त ॥ देवांगनांची रूपे विशेष ॥ नृत्य करिती संगीत ॥१३०॥
हिर्‍यांच्या स्तंभांतरी ॥ नृसिंहमूर्ती गर्जती हुंकारी ॥ कौस्तुभमणी झळकती एकसरी ॥ स्तंभांप्रति जडियेले ॥३१॥
कोठे जडियेले स्यमंतकमणी ॥ की एकदांचि उगवले तरणी ॥ दिवस किंवा यामिनी ॥ ते स्थानी नसे कोणा ॥३२॥
एकावरी एक शत खण ॥ मंगळतुरे अनुदिन ॥ लेपे वाजविती नवलविंदान ॥ कर्तयाने दाविले ॥३३॥
चपळा तळपती एकसरी ॥ तैशा पताका झळकती अंबरी ॥ कलशजडित नानापरी ॥ हिराविती गगनाते ॥३४॥
गरुडपाचूंची जोती ॥ चित्रशाळा विशाळ दिसती ॥ गोलांगुले सारी उडती ॥ जीव नसता चपळत्वे ॥३५॥
चतुर्दश भुवने नृपांसहित ॥ भिंतीवरी पुतळे रत्‍नजडित ॥ त्यांची जैसी आकृति सत्य ॥ प्रत्यक्ष तैसे काढिले ॥३६॥
नीळरत्‍नांचे वैकुंठ ॥ हिर्‍यांचे कैलासपीठ ॥ पुष्कराजांचे स्पष्ट ॥ केले वरिष्ठ ब्रह्मसदन ॥३७॥
इंद्र अग्नि यम निऋती ॥ वरुण समीर कुबेर मृडानीपती ॥ त्यांच्या तनूची विशेष दीप्ती ॥ प्रत्यक्ष मूर्ति दिक्पाळांच्या ॥३८॥
मित्र रोहिणीवर भूमिसुत ॥ सोमसुत गुरु शुक्र शनीसहित ॥ राहु केतु नवग्रह मूर्तिमंत ॥ पाहता तटस्थ जन होती ॥३९॥
मत्स्य कूर्म वराह नृसिंहमूर्ति ॥ वामन भार्गव राघवाकृती ॥ कृष्ण बौद्ध कल्की अवतारस्थिती ॥ चरित्रासमवेत प्रत्यक्ष पै ॥१४०॥
अतळ सुतळ वितळ ॥ शेष वासुकी फणिपाळ ॥ सप्त पाताळे निर्मळ ॥ लोकासहित रेखिली ॥४१॥
सप्त द्विपे नव खंड ॥ छप्पन्न देश कानने प्रचंडे ॥ सरिता सागर तीर्थे उदंडे ॥ पापसंहारक रेखिली ॥४२॥
शिवचरित्रे विष्णुचरित्रे ॥ शक्तिआख्याने अतिविचित्रे ॥ सोमकांतपाषाणी सरोवरे ॥ सोपाने सुंदर बांधिली ॥४३॥
उष्णोदकाच्या पुष्करिणी ॥ मंगळस्नान करिता जनी ॥ तनूवरी राजकळा ये ते क्षणी ॥ नवल करणी त्याची ॥४४॥
स्फटिकभूमी देखोन ॥ भुलती पाहावया नयन ॥ भरले तेथे जीवन ॥ वस्त्रे सांवरोन चालती ॥४५॥
जेथे भरले असे जळ ॥ ते भूमी ऐसी दिसे केवळ ॥ वस्त्रे सांवरिती अकुशळ ॥ तो सभा सकळ हांसे वरी ॥४६॥
अंतर्बाह्य निर्मळ दिसती ॥ सतेज काश्मीरांच्या भिंती ॥ मार्ग म्हणवूनि बरळ धांवती ॥ तो ते आदळती भिंतीसी ॥४७॥
केली हिर्‍यांची कवाडे कडोविकडी ॥ झांकिली की न कळती उघडी ॥ प्रवेशता संशय पाडी ॥ मग हस्तेकरूनि चांचपती ॥४८॥
सरोवरी सुवर्णकमळी सुवास ॥ हे कळा दाविली विशेष ॥ वरी नीळ्यांचे भ्रमर सावकाश ॥ रुंजी घालिती आनंदे ॥४९॥
हिर्‍यांचे मीन तळपती ॥ पाचूंची कांसवे आंग लपविती ॥ काश्मीरांचे बक धांवती ॥ मत्स्य धरावयाकारणे ॥१५०॥
त्रिभुवनसौंदर्य एकवटले ॥ ते मयसभेवरी ओतिले ॥ ते सभास्थल जेणे विलोकिले ॥ तेणे देखिल ब्रह्मांड ॥५१॥
सभेसी जाता मार्गी भले ॥ चंदनाचे सडे घातले ॥ पुष्पभार विखुरले ॥ मृगमदे लेपिले भित्तिभाग ॥५२॥
सभासौंदर्य हाचि समुद्र ॥ पाहातयांचे चक्षू पोहणार ॥ ते न पावती पैलपार ॥ आलीकडे बुचकळती ॥५३॥
की सभा सागराचे पैलतीर ॥ मनविहंगम चपळ थोर ॥ पाहावया नाही धीर ॥ तेजावर्ती पडे पै ॥५४॥
ज्या ज्या पदार्थाकडे पाहे प्राणी ॥ तिकडेचि चित्त जाय जडोनी ॥ दिवस किंवा आहे रजनी ॥ पाहातयांसी समजेना ॥५५॥
स्वर्ग मृत्यु पाताळ शोधिता ॥ ऐसी सभा नाही तत्त्वता ॥ धन्य तो मयासुर निर्मिता ॥ विरिंचिअंश सत्य पै ॥५६॥
आरक्तपटांचे चांदवे दिसती ॥ मुक्तघोस भोवते शोभती ॥ दिव्य आस्तरणे पसरिली क्षिती ॥ गाद्या झळकती विचित्र ॥५७॥
पिकदाने ऊर्ध्वमुखे ॥ तांबूलपत्रे अति सुरेखे ॥ परिमळ द्रव्ये मृगमदांके ॥ पेट्या झळकती तयांच्या ॥५८॥
असो राजसूययज्ञासी जे जे आले ॥ तितुके मयसभेवरी चढविले ॥ राजे ऋषी सर्व बैसले ॥ ठायी ठायी सन्माने ॥५९॥
धर्मे अहेर सिद्ध केले ॥ वस्त्रांबराचे पर्वत पडिले ॥ मुख्य सिंहासन मध्ये घातले ॥ अग्रपूजा करावया ॥१६०॥
भीष्म म्हणे धर्मराया ॥ आचार्यऋत्विजऋषिवर्या ॥ यथायोग्य पाहोनिया ॥ पूजा समग्र समर्पी ॥६१॥
पुरुषांलागी सप्तभूषणे ॥ तीही वस्त्रे कनकवर्णे ॥ द्वादशांगी अलंकारलेणे ॥ स्त्रियांसी देणे तैसेचि ॥६२॥
अंतर्वसन बाह्यवसन ॥ कंचुकीवरूनि प्रावरण ॥ पंचवसने संपूर्ण ॥ स्त्रियांलागी देई का ॥६३॥
तो धर्म म्हणे कुरुनायका ॥ माझिया जनकाचिया जनका ॥ अग्रपूजेचा अधिकार देखा ॥ कोण मज निरोपी ॥६४॥
भीष्म म्हणे पंडुसुता ॥ या कृष्णाहूनि कोण परता ॥ हे ब्रह्मांड शोधिता ॥ श्रेष्ठ नाही आणिक ॥६५॥
हा जलजोद्भवाचा पिता ॥ अपर्णापति वंदी माथा ॥ शक्रासी शक्रपद हाता ॥ येणे कृपेने दिधले ॥६६॥
जो जगदंकुरकंद ॥ जो त्रिभुवनमंदिरस्तंभ अभेद ॥ जो विश्वंभर ब्रह्मानंद ॥ त्याहूनि थोर कोण असे ॥६७॥
ह्रदयवैकुंठपीठाआंत ॥ विरिंचीचे आराध्यदैवत ॥ अंतःकरणसांबळीमाजी वाहत ॥ सनकादिक अत्यादरे ॥६८॥
हाचि मूळमायेचा भर्ता ॥ हाचि अनंत ब्रह्मांडकर्ता ॥ कैवल्यभांडारीचे ठेवणे तत्त्वतां ॥ सगुण झाले भक्तांलागी ॥६९॥
वेद पुराणे शास्त्र ॥ अर्थ करिती विचित्र ॥ तोचि जाणा राजीवनेत्र ॥ कोमलगात्र श्रीरंग ॥१७०॥
त्वंपद तत्पद असिपद ॥ त्याहूनि वेगळा सुबुद्ध ॥ ऐसा वेदांत गाजे अगाध ॥ तो हा गोविंद ओळखे ॥७१॥
मीमांसक स्थापिती कर्म ॥ आचरावे ज्यालागी धर्म ॥ तो हा जाण पुरुषोत्तम ॥ उच्छिष्ट काढी तुमचे येथे ॥७२॥
नैयायिक म्हणती कर्ता ईश्वर ॥ जीवासी न कळे स्वरूपपार ॥ तोचि जाण श्रीकरधर ॥ सारथी जाण पार्थाचा ॥७३॥
प्रकृतिपुरुषांचा ऐक्यार्थ ॥ सांख्यशास्त्र असे गर्जत ॥ तोचि हा क्षीराब्धिजामात ॥ द्रौपदीचा कैवारी ॥७४॥
व्याकरणशास्त्री सप्त विभक्ती ॥ नानासूत्रे नामे ध्याती ॥ तोचि हा कंसांतक यदुपती ॥ खिल्लारी म्हणती नंदाचा ॥७५॥
अष्टांगयोगादि साधन ॥ पातंजल शास्त्रांचेही कथन ॥ योग साधूनि पाववे चरण ॥ याचेचि जाण पंडुसुता ॥७६॥
शैव यासी म्हणती सदाशिव ॥ वैष्णव भाविती रमाधव ॥ सौर म्हणती सविता स्वयमेव ॥ तो हा माधव जाण पा ॥७७॥
गाणपत्य म्हणती गणेश ॥ तो जाण द्वारकाधीश ॥ शाक्त म्हणती शक्तिविशेष ॥ हरि मायाविलासी हा ॥७८॥
संतांचे ह्रदयजीवन ॥ जो समरधीर दुष्टभंजन ॥ तुमचे दृष्टीसी सोयरा पूर्ण ॥ जगद्‌भूषण दिसतो हा ॥७९॥
दुर्जन दुरात्मे पामर ॥ ते यासी म्हणती कपटी दुराचार ॥ हा जगद्‌गुरु यादवेंद्र ॥ जो मुरहर मधुसूदन ॥१८०॥
त्या श्रीकृष्णासी टाकून ॥ कोणाचे येथे करिसी पूजन ॥ ऐसे बोलता गंगानंदन ॥ सहदेवे पूजा सिद्ध केली ॥८१॥
अग्रोदकाचा भरूनि कलश ॥ षोडशोपचार जे जे विशेष ॥ पूजावया परमपुरुष ॥ धर्मराज सिद्ध जाहला ॥८२॥
सुगंधचंदनपात्र घेऊन ॥ उठावला भीमसेन ॥ सुवासपुष्पमाळा घेऊन ॥ पार्थ उभा आवडीने ॥८३॥
धर्म म्हणे श्रीरंगा यदुकुळटिळका ॥ या चौरंगी बैसा मन्मथजनका ॥ भक्तवत्सला वैकुंठपालका ॥ कर्ममोचका मुरारे ॥८५॥
पुढील कार्य जाणोनि साचार ॥ आग्रह न धरीच श्रीधर ॥ पूजासनी बैसला यादवेंद्र ॥ जयजयकार जाहला ॥८६॥
प्रतिविंध्यादि द्रौपदीचे कुमर ॥ वेगे धरिती छत्रचामर ॥ वाळ्याचे विंझणे सुखकर ॥ दोहींकडे वरिती ॥८७॥
सुभद्रेचा पुत्र अभिमन्य ॥ उभा ठाकला पादुका घेऊन ॥ भीष्म विदुर अवघे भक्तजन ॥ उभे ठाकले आवडीने ॥८८॥
वैष्णव कीर्तने करिती ॥ हरिरंगे आनंदे नाचती ॥ विष्णुचरित्रे अद्भुत गाती ॥ टाळ्या वाजविती आनंदे ॥८९॥
विमानी बैसोनि सुरवर ॥ वर्षती सुमनांचे संभार ॥ सनकादिकांचे नेत्र ॥ प्रेमजळे पूर्ण भरले ॥१९०॥
नाना वाद्यांचे गजर होत ॥ बंदीजन यदुवंश वर्णीत ॥ षोडशोपचारे इंदिराकांत ॥ धर्म पूजीत तये वेळी ॥९१॥
हरिचरण धरूनि हाती ॥ प्रेमे क्षाळी धर्मनृपती ॥ जे जान्हवीची उत्पत्ती ॥ सप्तपाताळी होती सिंधुकन्या ॥९२॥
सद्‌गुरूसी शरण जाऊन ॥ ज्ञाने ओळखिजे निर्गुण पूर्ण ॥ परी त्यापरीस गोड सगुण ॥ भक्तांलागी अवतरले ॥९३॥
जो पुराणपुरुष परात्पर ॥ जो आनकदुंदुभीचा कुमर ॥ हरिभजनी वारंवार ॥ ह्रदयी ध्यास जयासी ॥९४॥
केवळ ब्रह्मानंद मुरोन ॥ मूर्ति ओतिली सगुण ॥ श्रुतींसीही न वर्णवे पूर्ण ॥ बुडे मन सहितकरणे ॥९५॥
तो अलंकारमंडित पूर्ण ॥ किरीटकुंडले सुहास्यवदन ॥ कृपाकटाक्षेकरून ॥ निजभक्तां न्याहाळी जो ॥९६॥
कपाळी मृगमदाचा टिळक ॥ आंगी केशरी उटी सुरेख ॥ वैजयंतीचे तेज अधिक ॥ ह्रदयी पदक झळकतसे ॥९७॥
मनोहर पीतवसन ॥ मुक्तलग पदर विराजमान ॥ उत्तरीय वस्त्र झळके पूर्ण ॥ जेवी चपळा निराळी ॥९८॥
चरणी ब्रीदे तोडर रुळती ॥ असुरांवरी गजर करिती ॥ ऐसा तो यादवेंद्र जगत्पती ॥ धर्मराय पूजी तया ॥९९॥
वेदशास्त्रग्रंथ विलोकून ॥ ज्यांचे शिणले सदा नयन ॥ ते कृष्णमूर्ति सदा पाहोन ॥ ब्रह्मानंदे डुल्लती ॥२००॥
जे वैराग्य जाहले तप्त ॥ जे तीर्थे हिंडती विरक्त ॥ तिही देखता द्वारकानाथ ॥ श्रमरहित जाहले ॥१॥
जप तप अनुष्ठान ॥ कर्मकुशल करिती यज्ञदान ॥ जे एकांती गुहा बैसले सेवून ॥ तेही हरिरूप पाहूनि निवाले ॥२॥
हेलावला सौंदर्यसमुद्र ॥ की आनंदाचा लोटला पूर ॥ श्रीकृष्ण देखुनि पूर्णचंद्र ॥ भक्तचकोर वेधले ॥३॥
तो वैकुंठीचा नृपवर ॥ ब्राह्मणदेव अतिउदार ॥ जो ब्रह्मादि देवांचे माहेर ॥ जो भ्रतार इंदिरेचा ॥४॥
कोट्यनुकोती मीनकेतन ॥ नखांवरूनि सांडावे ओवाळून ॥ त्याचे आपुले हाती पूजन ॥ पंडुनंदन करीतसे ॥५॥
वस्त्रे भूषणे अलंकार ॥ अर्पी सोळाही उपचार ॥ करणेंसहित मन सुकुमार ॥ सुमने चरणी समर्पिली ॥६॥
डोळे भरूनि हरि पाहिला ॥ तैसाचि मग ह्रदयी रेखिला ॥ जैसा निवांतस्थानी दीप ठेविला ॥ तो कदापि न हाले ॥७॥
ऐसा पुजिला यादवेंद्र ॥ परी दुर्जन क्षोभले समग्र ॥ आता शिशुपाळाचे शिर ॥ उडवील साचार श्रीकृष्ण ॥८॥
शत शिव्या देईल सभेत ॥ शेवटी तयासी मोक्ष प्राप्त ॥ ते सुरस कथा परिसोत पंडित ॥ अत्यादरेकरूनिया ॥९॥
श्रीधरवरद ब्रह्मानंद ॥ जो अभंग अक्षय अगाध ॥ तो हरिविजयामाजी जगदंकुरकंद ॥ विराजे सदा स्वानंदे ॥२१०॥
इति श्रीहरिविजयग्रंथ संमत हरिवंशभागवत ॥ सदा परिसोत प्रेमळ भक्त ॥ चतुस्त्रिंशतिमोऽध्याय गोड हा ॥२११॥ अध्याय ॥३४॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
No comments:
Post a Comment