Ashtavakra Geeta - Adhyay 16

अध्याय १६ :- स्वास्थ्य

XVI Svasthya - Self-Abidance through Obliteration of the World
Ashtavakra attacks the futility of effort and knowing.

॥ अष्टावक्र उवाच ॥

आचक्ष्व शृणु वा तात नानाशास्त्राण्यनेकशः ।

तथापि न तव स्वास्थ्यं सर्वविस्मरणाद् ऋते ॥१॥

अष्टावक्र म्हणाला
हे प्रिय ! अनेक प्रकारांनीं नाना शास्त्रें ऐक वा सांग, परंतु तें सर्व ज्ञान विसरल्याशिवाय तुला शांति मिळणार नाहीं. ॥१॥
Ashtavakra said:

1. My dearest, you may recite or listen to countless scriptures, but you will not be established within until you can forget everything.

भोगं कर्म समाधिं वा कुरु विज्ञ तथापि ते ।

चित्तं निरस्तसर्वाशमत्यर्थं रोचयिष्यति ॥२॥

हे ज्ञानवान, वाटलें तर तूं भोग भोग, समाधींत राहा किंवा कर्म करीत राहा, पण आत्मज्ञानाच्या प्रभावानें ज्या वेळीं तूं सर्व आशांपासून दूर राहाशील तेव्हांच तुझें चित्त स्वस्थ होऊन तूं सुखावशील. ॥२॥
2. You may, as a learned man, indulge in wealth, activity and meditation, but your mind will still long for that which is the cessation of desire, beyond all goals.

आयासात्सकलो दुःखी नैनं जानाति कश्चन ।

अनेनैवोपदेशेन धन्यः प्राप्नोति निर्वृतिम् ॥३॥

हे शिष्या ! शरीराच्या निर्वाहा(सुखा)करितां अतिसायास-श्रम केल्यानें सर्व जण दुःखी होतात हें कोणी जाणत नाहीं, म्हणून महापुरुष सहजप्राप्त असेल त्याचा स्वीकार करुन स्वस्थ राहातात. ॥३॥
3. Everyone is in pain because of their own effort, but no one realises it. By just this very instruction, the lucky one attains tranquility.

व्यापारे खिद्यते यस्तु निमेषोन्मेषयोरपि ।

तस्यालस्य धुरीणस्य सुखं नन्यस्य कस्यचित् ॥४॥

जो ज्ञानवान जीवन्मुक्त पुरुष आहे त्याला डोळ्यांच्या पापण्या उघडणें मिटणेंही खेदकारक वाटतें. इतका जो प्रवृत्ति-क्रियांबद्दल आळशांतला आळशी आहे व सर्व व्यवहार-संसारवृत्तींपासून निवृत्त झाला, त्यालाच सुखाची प्राप्ति होते, इतर कुणाला नव्हे. ॥४॥
4. Happiness belongs to no one but that supremely lazy person for whom even opening and closing one's eyes is a bother.

इदं कृतमिदं नेति द्वंद्वैर्मुक्तं यदा मनः ।

धर्मार्थकाममोक्षेषु निरपेक्षं तदा भवेत् ॥५॥

हें काम केलें, साधलें, तें केले नाहीं-यशस्वी झालें नाहीं, या मनाच्या वासनाद्वंद्वांतून जो मोकळा झाला त्याला मग धर्म, अर्थ, काम व मोक्षाच्याही इच्छांतून सुटतां येतें. ॥५॥
5. When the mind is freed from such pairs of opposites as 'I have done this,' and 'I have not done that,' it becomes indifferent to merit, wealth, sensuality and liberation.

विरक्तो विषयद्वेष्टा रागी विषयलोलुपः ।

ग्रहमोक्षविहीनस्तु न विरक्तो न रागवान् ॥६॥

जो मुमुक्षु विषयांचा राग करुन त्याग करतो तो विरक्त व जो विषयांवर लोलुप झाला त्याला विषयासक्त म्हणतात, पण जो इच्छारहित होऊन विषयांचा त्याग व भोगाचा विचारच करीत नाहीं तो जीवन्मुक्त असतो. ॥६॥
6. One person is abstemious and is averse to the senses, another is greedy and attached to them, but he who is free from both taking and rejecting is neither abstemious nor greedy.

हेयोपादेयता तावत्संसारविटपांकुरः ।

स्पृहा जीवति यावद् वै निर्विचारदशास्पदम् ॥७॥

जोंपर्यंत तृष्णा आहे तोंपर्यंत संसारवृक्षाला हें घ्यावें, तें टाकावें असे अंकुर सतत फुटतच राहातात. साक्षी वृत्तीनें राहाणार्‍या जीवन्मुक्ताला प्रारब्धवश जें काय होईल त्याचा व जें नष्ट होईल त्याचा हर्षखेद होत नाहीं. ॥७॥
7. So long as desire, which is the state of lacking discrimination, remains, the sense of revulsion and attraction will remain; that is the root and branch of samsara.

प्रवृत्तौ जायते रागो निर्वृत्तौ द्वेष एव हि ।

निर्द्वन्द्वो बालवद् धीमान् एवमेव व्यवस्थितः ॥८॥

मन विषयांकडे जाऊं लागतांच विषयांबद्दल मोह निर्माण होतो, विषयांचा वीट आल्यावर त्यांच्याबद्दल द्वेष निर्माण होतो. परंतु मुक्त पुरुष रागद्वेषांचा त्याग करुन, जें दैवयोगानें प्राप्त होतें त्याचा साक्षीभावानें स्वीकार करीत असल्यानें विकाररहित असतो. ॥८॥
8. Desire springs from usage, and aversion from abstention, but the wise person is free from the pairs of opposites like a child, and becomes established.

हातुमिच्छति संसारं रागी दुःखजिहासया ।

वीतरागो हि निर्दुःखस्तस्मिन्नपि न खिद्यति ॥९॥

हे शिष्या ! दुःखांच्या अनुभवानें विषयी-संसारी मनुष्य संसाराचा त्याग करण्याची कामना ठेवतो, तसा प्रयत्‍न करतो. पण ज्याचे सर्व विकार शमले आहेत व त्यामुळें दुःखताप गेले आहेत तो संसारांत असूनही त्याचा खेद करीत नाहीं. ॥९॥
9. The passionate person wants to be rid of samsara so as to avoid pain, but the dispassionate person is without pain and feels no distress even in it.

यस्याभिमानो मोक्षेऽपि देहेऽपि ममता तथा ।

न च ज्ञानी न वा योगी केवलं दुःखभागसौ ॥१०॥

ज्याला मोक्षाची तीव्र हाव आहे, तो मिळवीनच अशी जिद्द आहे व देहाबद्दल तशीच तीव्र ममता आहे तो ज्ञानी व योगी होऊं शकत नाहीं. तो केवळ दुःखाचा वाटेकरी असतो. ॥१०॥
10. One who is proud about even liberation or one's own body, and feels them one's own, is neither a seer or a mystic. Such a person is still just a sufferer.

हरो यद्युपदेष्टा ते हरिः कमलजोऽपि वा ।

तथापि न तव स्वाथ्यं सर्वविस्मरणादृते ॥११॥

हे जनका ! तुला महादेव उपदेश करो कीं विष्णु उपदेश करो अथवा ब्रह्मा उपदेश करो ! जोंपर्यंत तुझ्या मनाच्या सर्व क्रिया थांबून, भूत व भविष्याचा विचार सुटून तूं वर्तमानकाळांत निर्विचार, साक्षी होऊन राहात नाहींस तोंपर्यंत तुला शांतता लाभणार नाहीं. ॥११॥
11. If even Shiva, Vishnu or the lotus-born Brahma were your instructor, until you have forgotten everything you cannot be established within.