अध्याय १८ :- जीवनमुक्ती
XVIII Jivanmukti - Way and Goal of Natural SamadhiFinally, Ashtavakra hits him with everything he’s got—100 verses of pure non-duality. If this doesn’t do it, nothing will.
॥ अष्टावक्र उवाच ॥
यस्य बोधोदये तावत्स्वप्नवद् भवति भ्रमः ।
तस्मै सुखैकरूपाय नमः शान्ताय तेजसे ॥१॥
जो आत्मा शान्तरुप आहे, ज्याच्यांत संकल्प-विकल्प उत्पन्न होत नाहींत आणि जो सुखरुप आणि प्रकाशस्वरुप आहे, ज्याच्या स्वरुपाचें ज्ञान होतांच जगद्‌भ्रम स्वप्नाप्रमाणें मिथ्या होऊं लागतो, त्या आत्मस्वरुपाला नमस्कार असो. ॥१॥ Ashtavakra said:
1. Praise be to that by the awareness of which delusion itself becomes dream-like, to that which is pure happiness, peace and light.
अर्जयित्वाखिलान् अर्थान् भोगानाप्नोति पुष्कलान् ।
न हि सर्वपरित्याजमन्तरेण सुखी भवेत् ॥२॥
सर्व तर्‍हेची व तर्‍हेनें संपत्ति मिळवून मनुष्याला खूप उपभोग मिळतात. पण या सर्वांचा त्याग केल्याशिवाय व त्यांच्याबद्दलची वासना नाहींशी झाल्याशिवाय मनुष्य सुखी होऊं शकत नाहीं. ॥२॥ 2. One may get all sorts of pleasure by the acquisition of various objects of enjoyment, but one cannot be happy except by the renunciation of everything.
कर्तव्यदुःखमार्तण्डज्वालादग्धान्तरात्मनः ।
कुतः प्रशमपीयूषधारासारमृते सुखम् ॥३॥
कर्तव्यजन्य दुःखरुपी सूर्याच्या ज्वालांनीं ज्याचें मन भस्म झालें आहे त्याला शान्तिरुपी अमृतधारेच्या वृष्टीशिवाय सुख कसें मिळणार ? ॥३॥ 3. How can there be happiness, for one who has been burnt inside by the blistering sun of the pain of things that need doing, without the rain of the nectar of peace?
भवोऽयं भावनामात्रो न किंचित् परमर्थतः ।
नास्त्यभावः स्वभावनां भावाभावविभाविनाम् ॥४॥
हे जनक ! हें जगत् संकल्पमात्र आहे. परमार्थ दृष्टीनें आत्म्याशिवाय कुठलीच गोष्ट सत्यरुप नाहीं. संसार असत्य आहे. जो असत्यरुप संसार आहे तो कधींच सत्य होत नाहीं व जो आत्मा सत्यरुपच आहे तो कधीं असत्य-नश्वर होत नाहीं. ॥४॥ 4. This existence is just imagination. It is nothing in reality, but there is no non-being for natures that know how to distinguish being from not being.
न दूरं न च संकोचाल्लब्धमेवात्मनः पदं ।
निर्विकल्पं निरायासं निर्विकारं निरंजनम् ॥५॥
आत्मा सर्वांना सर्वांत जवळचा आहे. तो कुणापासूनही दूर नाहीं तो मनाच्या कल्पनेपलीकडचा, कल्पनेंत न मावणारा, आयासानें प्राप्त न होणारा ---आयास सुटतांच प्राप्त होऊं शकणारा, निर्विकार व दुःखरहित आणि उपाधिरहित सदैव एकरस आहे. ॥५॥ 5. The realm of one's self is not far away, and nor can it be achieved by the addition of limitations to its nature. It is unimaginable, effortless, unchanging and spotless.
व्यामोहमात्रविरतौ स्वरूपादानमात्रतः ।
वीतशोका विराजन्ते निरावरणदृष्टयः ॥६॥
जीवनांतील सारे मोह, आसक्ति विरुन गेलेला, दुःखरहित, विकारांच्या अभावानें दृष्टि निर्मळ झालेला ज्ञानी पुरुष ’स्व’ रुपानें जगांत शोभून दिसतो. ॥६॥। 6. By the simple elimination of delusion and the recognition of one's true nature, those whose vision is unclouded live, free from sorrow.
समस्तं कल्पनामात्रमात्मा मुक्तः सनातनः ।
इति विज्ञाय धीरो हि किमभ्यस्यति बालवत् ॥७॥
सर्व जगत् कल्पनामात्र आहे. आत्मा हा सनातन व मुक्त आहे, असा प्रत्यक्ष अनुभव घेऊन ज्ञानी पुरुष लहान बालकाप्रमाणें बागडत असतो. ॥७॥ 7. Knowing everything as just imagination, and oneself as eternally free, how should the wise person behave like a fool?
आत्मा ब्रह्मेति निश्चित्य भावाभावौ च कल्पितौ ।
निष्कामः किं विजानाति किं ब्रूते च करोति किम् ॥८॥
जीवात्मा ब्रह्म आहे, भाव-अभाव कल्पित आहेत हें पक्कें अनुभवाला आल्यानें कसलीच कामना उरली नाहीं. त्यामुळें कुणाला कांहीं सांगावें किंवा कांहीं करावें असें ज्ञानी पुरुषाला कांहीं उरत नाहीं. ॥८॥ 8. Knowing oneself to be God and being and non-being just imagination, what should the person free from desire learn, say or do?
अयं सोऽहमयं नाहं इति क्षीणा विकल्पना ।
सर्वमात्मेति निश्चित्य तूष्णींभूतस्य योगिनः ॥९॥
सर्वत्र आत्मरुप कोंदाटलें आहे या अनुभूतीनें तें ब्रह्म मी आहें, हें जग मी नाहीं अशा विकल्पना गळून पडल्यानंतर ज्ञानी आंत भरलेल्या अपार आनंदानें व तो व्यक्त करणें शक्य नसल्यानें मौनावस्थेंत असतो. ॥९॥ 9. Considerations like 'I am this' or 'I am not this' are finished for the mystic who has gone silent realising 'Everything is myself'.
न विक्षेपो न चैकाग्र्यं नातिबोधो न मूढता ।
न सुखं न च वा दुःखं उपशान्तस्य योगिनः ॥१०॥
संकल्परहित, समचित्त-साक्षीभावानें असलेल्या योग्याला संशय-विक्षेप, एखाद्याच विषयाची एकाग्रता, एखाद्या गोष्टीचा खोल विचार, मूर्खता, सुख या दुःख यांपैकीं कांहींच उरत नाहीं. तो आत्मानंदांतच मग्न असतो. ॥१०॥ 10. For the mystic who has found peace, there is no distraction or one-pointedness, no higher knowledge or ignorance, no pleasure and no pain.
स्वाराज्ये भैक्षवृत्तौ च लाभालाभे जने वने ।
निर्विकल्पस्वभावस्य न विशेषोऽस्ति योगिनः ॥११॥
राज्याधिकारी असण्यांत, भिक्षावृत्तीनें राहाण्यांत, लाभहानि होण्यांत, मनुष्यसमूहांत किंवा निर्जन वनांत राहाण्यांत विकल्परहित झालेल्या योग्याला कांहीं विशेषता वाटत नाहीं--सगळीकडे समतोल वृत्तीनें राहातो. ॥११॥ 11. The dominion of heaven or beggary, gain or loss, life in society or in the forest, these make no difference to a mystic whose nature is free from distinctions.
क्व धर्मः क्व च वा कामः क्व चार्थः क्व विवेकिता ।
इदं कृतमिदं नेति द्वन्द्वैर्मुक्तस्य योगिनः ॥१२॥
अष्टावक्र म्हणतो कीं, स्थिरचित्त झालेल्या योग्याला धर्म, काम, अर्थ यांचें कांही प्रयोजन राहात नाहीं; व हें काम मी केलें आहे किंवा हें करणार आहें अशा प्रकारचें द्वंद्व गेल्यानें जीवन्मुक्त योगी निरामय राहातो. ॥१२॥ 12. There is no religion, wealth, sensuality or discrimination for a mystic free from the pairs of opposites such as 'I have done this' and 'I have not done that.'
कृत्यं किमपि नैवास्ति न कापि हृदि रंजना ।
यथा जीवनमेवेह जीवन्मुक्तस्य योगिनः ॥१३॥
जीवन्मुक्त पुरुषाची कुठलीच क्रिया स्वतःच्या संकल्पानें होत नाहीं आणि त्याला करण्यायोग्य कर्म शिल्लक नसतें; कारण त्याला कशाचाच मोह नसतो आणि हेतु व आसक्तीशिवाय कुठलेंच कर्म होऊं शकत नाहीं. त्याची शरीरयात्रा प्रारब्धवश चालू असते. ॥१३॥ 13. There is nothing needing to be done, or any attachment in one's heart for the mystic liberated while still alive. Things are so for the life-time.
क्व मोहः क्व च वा विश्वं क्व तद् ध्यानं क्व मुक्तता ।
सर्वसंकल्पसीमायां विश्रान्तस्य महात्मनः ॥१४॥
जीवन्मुक्ताचे सर्व संकल्प नष्ट झालेले असतात. त्यामुळें त्याला कसला मोह नसतो. त्यामुळें त्याच्या दृष्टीला संसार अनुभवाला न येतां ब्रह्मच अनुभवाला येतें. त्याला ध्यानाची वा मुक्तीचीही इच्छा नसते. कारण त्याच्या मनाला कसलें स्फुरण होत नसल्यानें तो आत्मानंदांतच मग्न असतो. ॥१४॥ 14. There is no delusion, world, meditation on That, or liberation for the pacified great soul. All these things are just the realm of imagination.
येन विश्वमिदं दृष्टं स नास्तीति करोतु वै ।
निर्वासनः किं कुरुते पश्यन्नपि न पश्यति ॥१५॥
मुक्त पुरुषाला सर्वत्र ब्रह्मानुभव येत असल्यानें हें विश्व पाहूनही त्याला तें जग न दिसतां ब्रह्मरुपच दिसतें. त्यामुळें निर्वासन झालेला मुक्त पुरुष जग पाहात असूनही पाहात नाहीं. ॥१५॥ 15. Whoever sees all this may well make out it doesn't exist, but what is the desireless one to do, eh? Even in seeing, one does not see it.
येन दृष्टं परं ब्रह्म सोऽहं ब्रह्मेति चिन्तयेत् ।
किं चिन्तयति निश्चिन्तो द्वितीयं यो न पश्यति ॥१६॥
ज्यानें ब्रह्माला पाहिलें तो तें ब्रह्म मी आहें असें चिंतन करतो. पण जो स्वतःच ब्रह्म होऊन सर्वत्र ब्रह्मानुभव घेत आहे, जो ब्रह्माशिवाय कांहीं पाहात नाहीं, तो कशाचें चिंतन करणार ? ॥१६॥ 16. He by whom the Supreme Brahman is seen may think 'Ah I am Brahma,' but what is he to think who is without thought, and who sees no duality.
दृष्टो येनात्मविक्षेपो निरोधं कुरुते त्वसौ ।
उदारस्तु न विक्षिप्तः साध्याभावात्करोति किम् ॥१७॥
जो स्वतःमध्यें विक्षेप-संशय पाहातो, तोच चित्ताचे हे संशय-विक्षेप जावेत म्हणून चित्तनिरोधाचा प्रयत्‍न करतो. पण ज्याचे सर्व संशय-विक्षेप आत्मानुभवानें मावळले आहेत, विक्षेप-संशय घ्यायला मनच शिल्लक उरलें नाहीं तो कशाचा निरोध करणार ? ॥१७॥ 17. He by whom inner distraction is seen may put an end to it, but the noble one is not distracted. When there is nothing to achieve what is he to do?
धीरो लोकविपर्यस्तो वर्तमानोऽपि लोकवत् ।
नो समाधिं न विक्षेपं न लोपं स्वस्य पश्यति ॥१८॥
ज्ञानी पुरुष संशय-विक्षेपरहित होऊन इतर लोकांप्रमाणेंच त्यांच्यांत वावरत असतो. पण त्यांच्यांत अलिप्तपणें राहून तो स्वतःत कुठला विक्षेप-संशय, समाधि किंवा बंधन यांचा अनुभव घेत नाहीं. ॥१८॥ 18. The wise man, unlike the worldly man, does not see inner stillness, distraction or fault, even when living like a worldly man.
भावाभावविहीनो यस्तृप्तो निर्वासनो बुधः ।
नैव किंचित्कृतं तेन लोकदृष्ट्या विकुर्वता ॥१९॥
ज्ञानी मनुष्य स्वतः आत्मानंदांत तृप्त असतो. लोकदृष्टीनें तो कांहीं करतांना दिसला तरी त्या करण्यामागें कांहीं करावें किंवा कांहीं करुं नये अशी कामना नसल्यानें, वासना नसल्यानें, त्यानें कांहीं केलें तरी तें न केल्यासारखेंच असतें. ॥१९॥ 19. Nothing is done by one who is free from being and non-being, who is contented, desireless and wise, even if in the world's eyes personal action occurs .
प्रवृत्तौ वा निवृत्तौ वा नैव धीरस्य दुर्ग्रहः ।
यदा यत्कर्तुमायाति तत्कृत्वा तिष्ठते सुखम् ॥२०॥
जेव्हां एखादें कर्म करायला येऊन ठेपतें तेव्हां ज्ञानी मनुष्य तें कुरकुर न करतां संतोषानें करतो. सहजसमाधींत असणार्‍या ज्ञानी पुरुषाचा प्रवृत्ति वा निवृत्तीचा कसलाच आग्रह नसतो. ॥२०॥ 20. The wise person who just goes on doing what presents itself for one to do, encounters no difficulty in either activity or inactivity.
निर्वासनो निरालंबः स्वच्छन्दो मुक्तबन्धनः ।
क्षिप्तः संस्कारवातेन चेष्टते शुष्कपर्णवत् ॥२१॥
वासनारहित, निरालंब, स्वच्छंद, बंधनरहित असा ज्ञानी पुरुष प्रारब्धानुसार, सुकलेलें पान जसें वार्‍यानें स्वतःच्या इच्छेशिवाय, प्रयत्‍नाशिवाय उडत जातें तसा संसारांत राहात असतो. ॥२१॥ 21. One who is desireless, self-reliant, independent and free of bonds functions like a dead leaf blown about by the wind of causality.
असंसारस्य तु क्वापि न हर्षो न विषादिता ।
स शीतलहमना नित्यं विदेह इव राजये ॥२२॥
ज्ञानी माणसाल कधीं हर्ष होत नाहीं, कधीं खेद वाटत नाहीं. तो शांत मनानें विदेह स्थितींत असतो. ॥२२॥ 22. There is neither joy nor sorrow for one who has transcended samsara. With a peaceful mind one lives as if without a body.
कुत्रापि न जिहासास्ति नाशो वापि न कुत्रचित् ।
आत्मारामस्य धीरस्य शीतलाच्छतरात्मनः ॥२३॥
आत्म्यामध्यें रममाण झालेल्या, शांत व निर्मल चित्ताच्या ज्ञानी पुरुषाला कांहीं टाकण्यासारखें नसतें वा कसलीही आशा नसते. ॥२३॥ 23. One whose joy is in oneself, and who is peaceful and pure within has no desire for renunciation or sense of loss in anything.
प्रकृत्या शून्यचित्तस्य कुर्वतोऽस्य यदृच्छया ।
प्राकृतस्येव धीरस्य न मानो नावमानता ॥२४॥
स्वभावतः ज्याचें चित्त शून्यावस्थेंत आहे तो सामान्य संसारी माणसासारखा वागतांना दिसला तरी त्याला कशानें मान वाटत नाहीं वा अपमान वाटत नाहीं. ॥२४॥ 24. For the person with a naturally empty mind, doing just as one pleases, there is no such thing as pride or false humility, as there is for the natural man.
कृतं देहेन कर्मेदं न मया शुद्धरूपिणा ।
इति चिन्तानुरोधी यः कुर्वन्नपि करोति न ॥२५॥
होणारी कर्मे देहाकडून होतात, शुद्धरुप अशा माझ्या आत्म्यानें तीं केलीं नाहींत असें जो अनुभवतो तो ज्ञानी पुरुष कर्में करुनही तीं करीत नाहीं. ॥२५॥ 25. 'This action was done by the body but not by me.' The pure-natured person thinking like this, is not acting even when acting.
अतद्वादीव कुरुते न भवेदपि बालिशः ।
जीवन्मुक्तः सुखी श्रीमान् संसरन्नपि शोभते ॥२६॥
कुठलेंही कर्म करण्याचा आग्रह नसलेला जीवन्मुक्त सहजप्राप्त कर्मे करीत असतो पण त्यांत बालिशपणा नसतो. त्यामुळें सांसारिक कर्में करुनही त्यांत लिप्त न झाल्यानें त्याची वृत्ति सदा प्रसन्न राहाते. ॥२६॥ 26. One acts without being able to say why, yet is not thereby a fool, rather is one liberated while still alive, happy and blessed. Such a one thrives even in samsara.
नाविचारसुश्रान्तो धीरो विश्रान्तिमागतः ।
न कल्पते न जाति न शृणोति न पश्यति ॥२७॥
नाना विचाररहित ज्ञानी मनुष्य अंतरांत परम शांति अनुभवीत असतो. त्यामुळें संकल्पादि मनाचे व्यापार, बुद्धीचे व्यापार व इंद्रियांचे व्यापार तो करीत नाहीं. ॥२७॥ 27. One who has had enough of endless considerations and has attained to peace, does not think, know, hear or see.
असमाधेरविक्षेपान् न मुमुक्षुर्न चेतरः ।
निश्चित्य कल्पितं पश्यन् ब्रह्मैवास्ते महाशयः ॥२८॥
ज्ञानी माणसाला विक्षेपच नसल्यानें विक्षेपनिवृत्तीकरितां त्याला समाधीचा प्रयत्‍न करावा लागत नाहीं. द्वैतभ्रम नष्ट झाल्यानें त्याला कुठलाही बंध असत नाहीं. हें सर्व जगत् कल्पित आहे हें जाणून तो निर्विकार चित्तदशेंत असतो. ॥२८॥ 28. One who is beyond mental stillness and distraction does not desire either liberation or its opposite nor their compliments. Recognising that things are just constructions of the imagination, that great soul lives as God here and now.
यस्यान्तः स्यादहंकारो न करोति करोति सः ।
निरहंकारधीरेण न किंचिदकृतं कृतम् ॥२९॥
जो मनुष्य अहंकाररहित झाला तो लोकदृष्टीनें कर्म करीत नाहीं किंवा करतो असें वाटलें तरी कर्तृत्वाचा अहंभावाच नाहींसा झाल्यानें, त्याला संकल्पविकल्पांचे स्फुरण होत नाहीं. ॥२९॥ 29. One who feels responsibility within, acts even when not acting, but there is no sense of done or undone for the wise person free from the sense of responsibility.
नोद्विग्नं न च सन्तुष्टमकर्तृ स्पन्दवर्जितं ।
निराशं गतसन्देहं चित्तं मुक्तस्य राजते ॥३०॥
जीवन्मुक्तांचें चित्त कर्तृत्वरहित, संकल्पविकल्पविरहित, आशारहित व संदेहमुक्त असल्यानें त्याला कशाचा खेद होत नाहीं किंवा कशानें तो संतोष पावत नाहीं. ॥३०॥ 30. The mind of the liberated person is not upset or pleased. It shines, unmoving, desireless, and free from doubt.
निर्ध्यातुं चेष्टितुं वापि यच्चित्तं न प्रवर्तते ।
निर्निमित्तमिदं किंतु निर्ध्यायेति विचेष्टते ॥३१॥
ज्ञान्याचें चित्त संकल्प-विकल्परुप चाळे (चेष्टितें) करण्यास प्रवृत्त होत नाहीं, कारण चित्ताची निर्मळ व निश्चल अवस्था झाल्यानें तें ’स्व’ रुपांत लीन होतें. ॥३१॥ 31. One whose mind does not set out to meditate or act, meditates and acts without an object.
तत्त्वं यथार्थमाकर्ण्य मन्दः प्राप्नोति मूढतां ।
अथवा याति संकोचममूढः कोऽपि मूढवत् ॥३२॥
मन्द पुरुष तत् आणि त्वं पदांचे कल्पितभेद श्रुतींच्या उपनिषद्‌ ग्रंथांतून ऐकून संशय आणि विपरीतपणामुळें मूढतेला प्राप्त होतो आणि तत् आणि त्वं पदांचा अभेद अर्थ समजण्याकरितां समाधी लावतो. परंतु हजारोंतला कुणी एखादाच अंतराम्त शांतचित्त व संशय-विकल्परहित होऊन बाहेरचा व्यवहार वेडयासारखा करतो. ॥३२॥ 32. A stupid person is bewildered even when hearing the truth, while even a clever person is humbled by it, just like the fool.
एकाग्रता निरोधो वा मूढैरभ्यस्यते भृशं ।
धीराः कृत्यं न पश्यन्ति सुप्तवत्स्वपदे स्थिताः ॥३३॥
अज्ञानी माणसें चित्ताचा निरोध करुन एकाग्रतेचा खूप अभ्यास करतात परंतु ज्ञानी पुरुष गतकालांतील कर्मांचा अथवा भविष्यकाळांतील संकल्पांचा विचार न करतां वर्तमानकाळांत राहून आपल्या ’स्व’ रुपांत लीन असतात. ॥३३॥ 33. The ignorant make a great effort to practice one-pointedness and the stopping of thought, while the wise see nothing to be done and remain in themselves like those asleep.
अप्रयत्नात् प्रयत्नाद् वा मूढो नाप्नोति निर्वृतिं ।
तत्त्वनिश्चयमात्रेण प्राज्ञो भवति निर्वृतः ॥३४॥
अज्ञानी पुरुश चित्तनिरोधानें अथवा कर्मानुष्ठानानें परमानंदाला प्राप्त होत नाहीं. ज्ञानी पुरुष तत्त्वाचा प्रत्यक्ष अनुभव घेऊन निश्चिंत असल्यानें असा कांहीं प्रयत्‍न न करतांच कृतार्थ होतो. ॥३४॥ 34. The stupid does not attain cessation whether he acts or abandons action, while the wise person finds peace within simply by knowing the truth.
शुद्धं बुद्धं प्रियं पूर्णं निष्प्रपंचं निरामयं ।
आत्मानं तं न जानन्ति तत्राभ्यासपरा जनाः ॥३५॥
संसारपरायण सामान्यजन त्या शुद्ध, बोधरुप, प्रिय, पूर्ण असलेल्या, क्रियारहित व दुःखरहित अशा आत्मरुपाला जाणत नाहींत. ॥३५॥ 35. People cannot come to know themselves by practices - pure awareness, clear, complete, beyond multiplicity and faultless though they are.
नाप्नोति कर्मणा मोक्षं विमूढोऽभ्यासरूपिणा ।
धन्यो विज्ञानमात्रेण मुक्तस्तिष्ठत्यविक्रियः ॥३६॥
अज्ञानी अभ्यासरुपी कर्मांनीं मोक्ष मिळूं शकत नाहीं. मनाच्या व शरीराच्या क्रियारहित होऊन भाग्यवान सत्पुरुष आत्म्याच्या प्रत्यक्ष अनुभवानेंच मुक्तावस्थेंत राहातो. ॥३६॥ 36. The stupid does not achieve liberation even through regular practice, but the fortunate one remains free and actionless simply by discrimination.
मूढो नाप्नोति तद् ब्रह्म यतो भवितुमिच्छति ।
अनिच्छन्नपि धीरो हि परब्रह्मस्वरूपभाक् ॥३७॥
अज्ञानी ब्रह्म होण्याची इच्छा करतो. पण कसलीही इच्छा-आशा करणें हेंच त्याच्या ब्रह्म होण्याच्या आड येतें. पण ज्ञानी पुरुष इच्छारहित झाल्यानें, प्रयत्‍न-क्रियारहित झाल्यानें ब्रह्म होण्याचा प्रयत्‍न न करतांही ब्रह्मस्वरुप होतो. ॥३७॥ 37. The stupid does not attain Godhead because he wants to be it, while the wise person enjoys the Supreme Godhead without even wanting it.
निराधारा ग्रहव्यग्रा मूढाः संसारपोषकाः ।
एतस्यानर्थमूलस्य मूलच्छेदः कृतो बुधैः ॥३८॥
’स्व’चा अनुभव अथवा अनुभवी गुरुचा आधार नसलेला अज्ञानी स्वतःचे पूर्वग्रह, समजुती यांत गुरफटून जें कर्मकाण्ड करुं जातो त्यानें संसारालाच पोषण मिळतें. पण ज्ञानी पुरुष या अनर्थाचें मूळ असलेल्या पूर्वग्रहांच्या समजुतींच्या जाळ्यांत न अडकतां, साक्षीवृत्तीनें असल्यामुळें, सर्वांपासून अलिप्त राहून ब्रह्म अनुभवतो. ॥३८॥ 38. Even when living without any support and eager for achievement, the stupid are still nourishing Samsara, while the wise have cut at the very root of unhappiness.
न शान्तिं लभते मूढो यतः शमितुमिच्छति ।
धीरस्तत्त्वं विनिश्चित्य सर्वदा शान्तमानसः ॥३९॥
मन शांत व्हावें या इच्छेनें अज्ञानी मनुष्य नाना प्रयत्‍न, विचार व कर्मे करतो. इच्छा व प्रयत्‍न हींच निर्विचार अवस्थेला बाधक झाल्यानें त्याला शांति मिळत नाहीं. पण ज्ञानी पुरुष सर्व प्रयत्‍न व विचार सोडून साक्षी व तटस्थ भावानें वागत असल्यानें त्याला शांतता सहज प्राप्त होते. ॥३९॥ 39. The stupid does not find peace because he is wanting it, while the wise discriminates the truth and so is always peaceful-minded.
क्वात्मनो दर्शनं तस्य यद् दृष्टमवलंबते ।
धीरास्तं तं न पश्यन्ति पश्यन्त्यात्मानमव्ययम् ॥४०॥
दृश्य वस्तूंशीं समरस होऊन जो विचारधारेंत अडकतो व ’स्व’ ला विसरुन विषय-विकारांत गुंतत जातो त्याला आत्मदर्शन कुठलें ? परंतु ज्ञानी पुरुष आत्मस्वरुपांत रममाण होऊन आत्मस्वरुपाचें अखंड दर्शन घेत असल्यानें त्याला बाह्य जगांतील गोष्टी न दिसतां सर्वत्र हरीच दिसूं लागतो. ॥४०॥ 40. How can there be self-knowledge for one whose knowledge depends on what he sees? The wise do not see this and that, but see themselves as unending.
क्व निरोधो विमूढस्य यो निर्बन्धं करोति वै ।
स्वारामस्यैव धीरस्य सर्वदासावकृत्रिमः ॥४१॥
जो मनावर नाना बंधनें टाकून मनाचा निरोध करण्याचा यत्‍न करतो, तो प्रयत्‍नच त्याच्या मनाला भरकटवून टाकीत असल्यानें त्याला चित्ताची समता प्राप्त होत नाहीं. पण ज्ञानी मनुष्य चित्ताच्या निरोधाचा प्रयत्‍नच न करतां जें जसें आहे तें तसें-लिप्त न होतां पाहातो, त्यामुळें त्याचें चित्त अडोल राहातें. ॥४१॥ 41. How can there be cessation of thought for the misguided who is striving for it? Yet it is there always naturally for the wise person delighted in oneself.
भावस्य भावकः कश्चिन् न किंचिद् भावकोपरः ।
उभयाभावकः कश्चिद् एवमेव निराकुलः ॥४२॥
कुणी प्रपंचाला भावरुप असल्यानें सत्य समजतो तर कुणी प्रपंचाला शून्यरुप मानतो. पण संसाराला भाव-अभावरुप न पाहातां जो सर्वत्र फक्त आत्मरुपच पाहातो तो शांतचित्त असतो. ॥४२॥ 42. Some think that something exists, and others that nothing does. Rare is the person who does not think either, and is thereby free from distraction.
शुद्धमद्वयमात्मानं भावयन्ति कुबुद्धयः ।
न तु जानन्ति संमोहाद्यावज्जीवमनिर्वृताः ॥४३॥
कुबुद्धीचा पुरुष शुद्ध, अद्वैत आत्म्याला विकारी विचारांच्या द्वारां पाहूं बघतो पण मनाचे मोहमत्सरादि विकार व चलनवलन गेलेलें नसल्यानें जन्मभराच्या प्रयत्‍नानेंही त्याला आत्मरुपाचा अनुभव येत नाही. ॥४३॥ 43. Those of weak intelligence think of themselves as pure nonduality, but because of their delusion they do not know this, and remain unfulfilled all their lives.
मुमुक्षोर्बुद्धिरालंबमन्तरेण न विद्यते ।
निरालंबैव निष्कामा बुद्धिर्मुक्तस्य सर्वदा ॥४४॥
मुमुक्षु पुरुषाची बुद्धि सतत कशांत ना कशांत गुंतविल्याशिवाय, वासनेशिवाय राहूं शकत नाहीं. पण मुक्त पुरुषाची बुद्धि कशाचीच इच्छा करीत नसल्यानें मोकळी व स्वच्छ राहाते. ॥४४॥ 44. The mind of the person seeking liberation can find no resting place within, but the mind of the liberated person is always free from desire by the very fact of being without a resting place.
विषयद्वीपिनो वीक्ष्य चकिताः शरणार्थिनः ।
विशन्ति झटिति क्रोडं निरोधैकाग्रसिद्धये ॥४५॥
मुमुक्षु मनुष्य विषयरुपी वाघाला पाहून भयभीत होतो व चित्तवृत्ति एकाग्र व्हावी म्हणून पर्वतगुहांत जाऊन राहातो. त्यानें त्याच्या चित्तवृत्ति एकान्तांत असूनही सर्वत्र फिरत असतात. पण मुक्त पुरुष विषयरुपी वाघ हे खोटे आहेत हें जाणून त्यांना भीत नाहीं. ॥४५॥ 45. Seeing the tigers of the senses, the frightened refuge-seekers at once enter the cave in search of cessation of thought and one-pointedness.
निर्वासनं हरिं दृष्ट्वा तूष्णीं विषयदन्तिनः ।
पलायन्ते न शक्तास्ते सेवन्ते कृतचाटवः ॥४६॥
मुक्तपुरुषरुपी सिंहाला पाहून वासनाग्रस्त, चूपचाप पळून जातात. संसारी माणसें अशा ईश्वरी कृपा लाभलेल्या, वासनारहित सत्पुरुषाची स्वतः येऊन सेवा करतात. ॥४६॥ 46. Seeing the desireless lion, the elephants of the senses silently run away, or, if they cannot flee, stay to serve that king like flatterers.
न मुक्तिकारिकां धत्ते निःशङ्को युक्तमानसः ।
पश्यन् शृण्वन् स्पृशन् जिघ्रन्नश्नन्नास्ते यथासुखम् ॥४७॥
संशयरहित समतोल मनाचा ज्ञानी, यमनियमादिकांच्या कर्मकाण्डाचा आग्रह न धरतां सहजप्राप्त पाहाणें, ऐकणें, स्पर्श करणें, वास घेणें, खाणें इत्यादि कर्मे अलिप्तपणें करतो. ॥४७॥ 47. The person who is free from doubts and whose mind is free from longing and repulsion does not bother about means of liberation. Whether seeing, hearing, feeling smelling or tasting, such a one lives at ease.
वस्तुश्रवणमात्रेण शुद्धबुद्धिर्निराकुलः ।
नैवाचारमनाचारमौदास्यं वा प्रपश्यति ॥४८॥
चिदात्म्याच्या नुसत्या श्रवनानेंच, चिदात्म्याचें नांव ऐकतांच, ज्याची अखंडित शुद्धबुद्धि झाली आहे तो ज्ञानी आत्मरुपांतच स्थिर राहातो. तो मुक्त पुरुष मग आचार-अनाचार, शुभ-अशुभ यांच्या जंजाळांत पडत नाहीं. ॥४८॥ 48. One whose mind is pure and undistracted from the simple hearing of the Truth sees neither something to do nor something to avoid nor a cause for indifference.
यदा यत्कर्तुमायाति तदा तत्कुरुते ऋजुः ।
शुभं वाप्यशुभं वापि तस्य चेष्टा हि बालवत् ॥४९॥
जेव्हां जें कुठलें शुभ अथवा अशुभ कर्म, ज्ञानी पुरुषाच्या दैववशात् वाटयाला येतें तेव्हां कसलाही आग्रह-तक्रा-न करतां तें तो सहज करतो. कारण त्याचे सर्व व्यवहार एखाद्या बालकाप्रमाणें कुठल्याही हेतूनें होत नाहींत. ॥४९॥ 49. The straightforward person does whatever arrives to be done, good or bad, for such a one's actions are like those of a child.
स्वातंत्र्यात्सुखमाप्नोति स्वातंत्र्याल्लभते परं ।
स्वातंत्र्यान्निर्वृतिं गच्छेत्स्वातंत्र्यात् परमं पदम् ॥५०॥
मनाचीं सर्व बंधनें तुटून मन पूर्ण विकार व विचाररहित झाल्यानें स्वतंत्र झालें. त्यामुळें ज्ञानी माणसाला आपोआप सुख मिळतें. कारण दुःख निर्माण करायला मनावर कसलाही ताण नसतो. त्यामुळें तो परम अनुभवाला प्राप्त होतो. प्रत्यक्ष ज्ञान अनुभवाला येतें, नित्य सुख वाटयाला येतें व तो परमपदाला पोहोंचतो. ॥५०॥ 50. By inner freedom one attains happiness, by inner freedom one reaches the Supreme, by inner freedom one comes to absence of thought, by inner freedom to the Ultimate State.
अकर्तृत्वमभोक्तृत्वं स्वात्मनो मन्यते यदा ।
तदा क्षीणा भवन्त्येव समस्ताश्चित्तवृत्तयः ॥५१॥
जेव्हां पुरुषाला आपल्या आत्म्याचें अकर्तेपण, अभोक्तेपण प्रत्यक्ष आत्मदर्शनानें अनुभवास येतें तेव्हां त्याच्या चित्ताच्या सर्व वृत्ती क्षीण होतात. ॥५१॥ 51. When one sees oneself as neither the doer nor the reaper of the consequences, then all mind waves come to an end.
उच्छृंखलाप्यकृतिका स्थितिर्धीरस्य राजते ।
न तु सस्पृहचित्तस्य शान्तिर्मूढस्य कृत्रिमा ॥५२॥
ज्ञान्याचें एखाद्या बालकासारखें उच्छ्रंखल-तापट वागणें शोभून दिसतें पण कामनांनीं भरलेल्या माणसानें कांहीं हेतु बाळगून पाळलेली शांतता शोभादायक नसते. ॥५२॥ 52. The spontaneous unassumed behaviour of the wise is noteworthy, but not the deliberate purposeful stillness of the fool.
विलसन्ति महाभोगैर्विशन्ति गिरिगह्वरान् ।
निरस्तकल्पना धीरा अबद्धा मुक्तबुद्धयः ॥५३॥
कल्पनारहित, बंधनरहित, मुक्तबुद्धीचा ज्ञानी कधीं प्रारब्धवशात् ऐश्वर्ययुक्त भोगांत विलास करतो तर कधीं निर्जन गिरिगव्हरांत राहातो. ॥५३॥ 53. The wise who are rid of imagination, unbound and with unfettered awareness may enjoy themselves in the midst of many goods, or alternatively go off to mountain caves.
श्रोत्रियं देवतां तीर्थमङ्गनां भूपतिं प्रियं ।
दृष्ट्वा संपूज्य धीरस्य न कापि हृदि वासना ॥५४॥
विद्वान, देवता, तीर्थ, स्त्री, राजा, प्रिय व्यक्ति वगैरेंची पूजा होतांना पाहून ज्ञानी पुरुषाच्या हृदयांत कसलीही वासना निर्माण होत नाहीं. ॥५४॥ 54. There is no attachment in the heart of a wise person whether he sees or pays homage to a learned sage, a celestial being, a holy place, a mate, a king or a friend.
भृत्यैः पुत्रैः कलत्रैश्च दौहित्रैश्चापि गोत्रजैः ।
विहस्य धिक्कृतो योगी न याति विकृतिं मनाक् ॥५५॥
जीवन्मुक्ताची नोकरचाकर, स्त्री-पुत्र-कन्या, स्वगोत्राचे-जातीचे लोक, या सर्वांनीं हसून टवाळी व तिरस्कार केला तरी त्याचें चित्त क्षोभ पावत नाहीं. ॥५५॥ 55. A mystic is not in the least put out even when humiliated by the ridicule of servants, sons, wives, grandchildren or other relatives.
सन्तुष्टोऽपि न सन्तुष्टः खिन्नोऽपि न च खिद्यते ।
तस्याश्चर्यदशां तां तां तादृशा एव जानते ॥५६॥
ज्ञानी पुरुष बाहेरुन संतुष्ट दिसला तरी संतुष्ट नसतो, तसेंच, बाहेरुन खिन्नसा वाटला तरी अंतरांत खिन्न नसतो. त्याची ती आश्चर्यकारक दशा फक्त त्या अवस्थेला पोहोंचलेल्या मुक्त पुरुषालाच समजूं शकते. ॥५६॥ 56. Even when pleased one is not pleased , not suffering even when in pain. Only those alike can know the wonderful state of such a person.
कर्तव्यतैव संसारो न तां पश्यन्ति सूरयः ।
शून्याकारा निराकारा निर्विकारा निरामयाः ॥५७॥
संकल्परहित, विचारशून्य, दुःखरहित, शून्याकार, आकाररहित ज्ञानी पुरुषाला अमूक गोष्ट करायला हवी असें सांसारिक कर्तव्य उरत नाहीं-तें त्याला दिसत नाहीं. ॥५७॥ 57. It is the sense of responsibility which is Samsara. The wise who are of the form of emptiness, formless, unchanging and spotless see no such thing.
अकुर्वन्नपि संक्षोभाद् व्यग्रः सर्वत्र मूढधीः ।
कुर्वन्नपि तु कृत्यानि कुशलो हि निराकुलः ॥५८॥
अज्ञानी शरिरानें कुठलीं कर्में न करतांही संकल्प-आशांनीं मन भरलेलें असल्यानें सतत व्यग्र असतो पण ज्ञानी शरीरानें सहजप्राप्त कर्में करीत असूनही संकल्प व आशारहित असल्यानें ’स्व’ स्थ असतो. ॥५८॥ 58. Even when doing nothing the fool is agitated by restlessness, while a skilful person remains undisturbed even when doing what there is to do.
सुखमास्ते सुखं शेते सुखमायाति याति च ।
सुखं वक्ति सुखं भुंक्ते व्यवहारेऽपि शान्तधीः ॥५९॥
आत्मसुखांत असलेला ज्ञानी जीवन्मुक्त उठणें, बसणें, येणें, जाणें, जेवणें, बोलणें आदि सर्व व्यवहार शांत चित्तानें सुखपूर्वक करतो. ॥५९॥ 59. Happy one stands, happy one sits, happy sleeps and happy one comes and goes. Happy one speaks and is silent, and happy one eats and yet fasts. This is the life of a person at peace.
स्वभावाद्यस्य नैवार्तिर्लोकवद् व्यवहारिणः ।
महाहृद इवाक्षोभ्यो गतक्लेशः स शोभते ॥६०॥
ज्ञानी मनुष्य व्यवहार करतांना संसारी माणसासारखा क्लेश पावत नाहीं. शांत महासरोवराप्रमाणें क्षोभरहित असल्यानें प्रसन्न असतो. ॥६०॥ 60. One at home in one's very nature feels no unhappiness in one's daily life like worldly people, remains undisturbed like a great lake, now finds all sorrow gone.
निवृत्तिरपि मूढस्य प्रवृत्ति रुपजायते ।
प्रवृत्तिरपि धीरस्य निवृत्तिफलभागिनी ॥६१॥
वासना न सुटलेल्या मूढाचें कर्म टाकणें हें कर्म करण्याला-संसाराला उद्युक्त करतें तर सहजप्राप्त कर्में करणार्‍या ज्ञानी पुरुषानें कर्में केलीं तरी तीं निवृत्तीचीं फळें देणारीं होतात. ॥६१॥ 61. Even abstention from action leads to action in a fool, while even the action of the wise person brings the fruits of inaction.
परिग्रहेषु वैराग्यं प्रायो मूढस्य दृश्यते ।
देहे विगलिताशस्य क्व रागः क्व विरागता ॥६२॥
संसारी मूढाचें वैराग्य घरदार सोडण्यांतच दिसून येतें पण अंतरांतील संसार तसाच राहातो. पण देहाबद्दलची आसक्ति सुटलेल्या ज्ञान्याला कशाबद्दल प्रेम नि कशाबद्दल वैराग्य येईल ? ॥६२॥ 62. A fool often shows aversion towards belongings, but for one whose attachment to the body has dropped away, there is neither attachment nor aversion.
भावनाभावनासक्ता दृष्टिर्मूढस्य सर्वदा ।
भाव्यभावनया सा तु स्वस्थस्यादृष्टिरूपिणी ॥६३॥
अज्ञानी माणसाची दृष्टि संसाराची आसक्ति व त्या संसारसाधनेंत येणारे अडथळे यामुळें सतत गढूळलेली राहून मन बैचेन असतें. पण सर्व संसाराचा हरिरुपानें अनुभव घेणार्‍या ज्ञानी माणसाला हरीचेंच दर्शन होत असल्यानें तो ’स्व’ रुपांत स्वस्थ असतो. ॥६३॥ 63. The mind of the fool is always caught in thinking or not thinking, but the wise person's is of the nature of no-thought because that one spontaneously thinks what should be thought.
सर्वारंभेषु निष्कामो यश्चरेद् बालवन् मुनिः ।
न लेपस्तस्य शुद्धस्य क्रियमाणोऽपि कर्मणि ॥६४॥
जो ज्ञानी बालकाप्रमाणें कामनारहित होऊन कार्याला आरंभ करतो तो खरें म्हणजे कांहींच करीत नाहीं. तो अहंकाररुपी मलाच्या रहित असल्यानें त्याच्या ठिकाणीं कर्तृत्वभाव नसतो. ॥६४॥ 64. For the seer who behaves like a child, without desire in all actions, for such a pure one there is no attachment even in the work being done.
स एव धन्य आत्मज्ञः सर्वभावेषु यः समः ।
पश्यन् शृण्वन् स्पृशन् जिघ्रन्न् अश्नन्निस्तर्षमानसः ॥६५॥
तो आत्मज्ञानी पुरुष धन्य आहे, ज्याला सर्वत्र ब्रह्मरुपाचा अनुभव येतो. त्यामुळेंच पाहाणें, ऐकणें, स्पर्श करणें, वास घेणें, खाणें इत्यादि इंद्रियांनीं होणारीं कर्में तो करीत असला तरी तो त्याला ब्रह्मानुभवच ठरतो. ॥६५॥ 65. Blessed is one who knows oneself and is the same in all states, with a mind free from craving whether one is seeing, hearing, feeling, smelling or tasting.
क्व संसारः क्व चाभासः क्व साध्यं क्व च साधनं ।
आकाशस्येव धीरस्य निर्विकल्पस्य सर्वदा ॥६६॥
जो ज्ञानी निरभ्र आकाशासारखा सर्वदा संकल्प-विकल्परहित आहे, त्याला संसार कुठला व स्वर्ग कुठला ? आत्मविद्‌ जीवन्मुक्ताच्या दृष्टीनें सर्वत्र एका आत्म्यानेंच परिपूर्ण विश्व व्यापलेलें असल्यानें-दुसरें कांहींच नाहीं---मग त्याला स्वर्ग-नरक आणि त्याला कारणीभूत असलेलें पाप-पुण्य कुठलें ? ॥६६॥ 66. There is no person subject to Samsara, sense of individuality, goal or means to the goal for the wise person who is always free from imagination, and unchanging as space.
स जयत्यर्थसंन्यासी पूर्णस्वरसविग्रहः ।
अकृत्रिमोऽनवच्छिन्ने समाधिर्यस्य वर्तते ॥६७॥
जो ज्ञानी पुरुष इहलोकांतील व परलोकांतील फलांच्या कामनेरहित आहे, जो संपूर्ण निष्काम आहे तोच पूर्णानंदस्वरुप आहे. ज्याची सहजसमाधि सर्वदाच चालू असते तो मुक्त पुरुष आपल्या अनवच्छिन्न समाधीनें--स्वरुपानें जगांत वावरतो. ॥६७॥ 67. Glorious is one who has abandoned all goals and is the incarnation of satisfaction; such a one's nature and inner focus on the Unconditioned is quite spontaneous.
बहुनात्र किमुक्तेन ज्ञाततत्त्वो महाशयः ।
भोगमोक्षनिराकांक्षी सदा सर्वत्र नीरसः ॥६८॥
भोग व मोक्षाच्या इच्छेचा त्याग केलेला, कुठेंही, केव्हांही रागद्वेषाचा लवलेश नसलेल्या ज्ञानी महात्म्याचें महात्म्य अधिक काय सांगणार ? ॥६८॥ 68. In brief, the great-souled person who has come to know the Truth is without desire for either pleasure or liberation, and is always and everywhere free from attachment.
महदादि जगद्द्वैतं नाममात्रविजृंभितं ।
विहाय शुद्धबोधस्य किं कृत्यमवशिष्यते ॥६९॥
हें नामरुपात्मक-घटपटादि रुप-जें जगत् आहे तें सर्व कल्पनामात्र आहे. त्याचें अधिष्ठानरुप ब्रह्म हेंच सत्य आहे. ज्या शुद्ध बोधस्वरुप मुक्त पुरुषानें संपूर्ण कल्पनेचा त्याग केला आहे व जो केवळ शुद्धचैतन्य स्वरुपांतच राहात आहे, त्याला कुठलेंही कर्तव्य शिल्लक राहात नाहीं. ॥६९॥ 69. What remains to be done by the person who is pure awareness and has abandoned everything that can be expressed in words from the highest heaven to the earth itself?
भ्रमभृतमिदं सर्वं किंचिन्नास्तीति निश्चयी ।
अलक्ष्यस्फुरणः शुद्धः स्वभावेनैव शाम्यति ॥७०॥
हा सर्व संसार कल्पित व भ्रामक आहे, त्याला अस्तित्वच नाहीं व केवळ ब्रह्मच सत्य आहे असा ब्रह्मानुभव घेणार्‍या योग्याला सहज शांति मिळते. ॥७०॥ 70. The pure person who has experienced the Indescribable attains peace by one's own nature, realising that all this is nothing but illusion, and that nothing is.
शुद्धस्फुरणरूपस्य दृश्यभावमपश्यतः ।
क्व विधिः क्व वैराग्यं क्व त्यागः क्व शमोऽपि वा ॥७१॥
जो ज्ञानी शुद्धस्वरुप, स्वप्रकाश, चिद्रूप अशा ’स्व’ ला पाहातो, तो आणखी इतर कुठल्या दृश्य पदार्थाला पाहात नाही. मग त्याला कुठल्या विषयाबद्दल आसक्ति असेल, कुठला विधी करावा लागेल ? किंवा कशाबद्दल वैराग्य असेल किंवा कशाचा उपशम करावा लागेल ? ॥७१॥ 71. There are no rules, dispassion, renunciation or meditation for one who is pure receptivity by nature, and who admits no knowable form of being.
स्फुरतोऽनन्तरूपेण प्रकृतिं च न पश्यतः ।
क्व बन्धः क्व च वा मोक्षः क्व हर्षः क्व विषादिता ॥७२॥
जो चिद्रूप आत्म्यांत कार्यासहित माया पाहात नाहीं, त्याच्या दृष्टीला बंध कुठला ? मोक्ष कसला ? आणि हर्षविषाद कसले ? ॥७२॥ 72. For one who shines with the radiance of Infinity and is not subject to natural causality there is neither bondage, liberation, pleasure nor pain.
बुद्धिपर्यन्तसंसारे मायामात्रं विवर्तते ।
निर्ममो निरहंकारो निष्कामः शोभते बुधः ॥७३॥
आत्मज्ञान होईपर्यंतच मायाभ्रमरुप संसाराचें अस्तित्व असतें. त्यामुळें आत्मज्ञानी पुरुष ममतारहित, निरहंकार, कामनाशून्य अशा अवस्थेंत जगाला शोभायमान वाटतो. ॥७३॥ 73. Pure illusion reigns in Samsara which continues until self realisation. The enlightened person lives in the beauty of freedom from me and mine, from the sense of responsibility and from any attachment.
अक्षयं गतसन्तापमात्मानं पश्यतो मुनेः ।
क्व विद्या च क्व वा विश्वं क्व देहोऽहं ममेति वा ॥७४॥
अविनाशी व खळबळ (राग-द्वेष-दुःख) रहित आत्म्याचें दर्शन घेणार्‍या मुनीला कसली विद्या, कुठलें शास्त्र, कुठलें जग, कशाचा देह आणि त्याबद्दलचा अहं-ममभाव असूं शकेल ? ॥७४॥ 74. For the seer who knows oneself as imperishable and beyond pain there is neither knowledge, a world nor the sense that 'I am the body' or 'the body is mine.'
निरोधादीनि कर्माणि जहाति जडधीर्यदि ।
मनोरथान् प्रलापांश्च कर्तुमाप्नोत्यतत्क्षणात् ॥७५॥
यदाकदाचित् अज्ञानी पुरुषानें चित्तनिरोधादि कर्मांचा त्याग केला तरीही मनोराज्यादि व वाणीचे प्रलाप तो करीत राहातो. ॥७५॥ 75. No sooner does a person of low intelligence give up activities like the elimination of thought than he falls into mental chariot-racing and babble.
मन्दः श्रुत्वापि तद्वस्तु न जहाति विमूढतां ।
निर्विकल्पो बहिर्यत्नादन्तर्विषयलालसः ॥७६॥
मंद पुरुष आत्मवस्तूबद्दल ऐकूनही संसाराबद्दलची मूर्खपणाची आसक्ति सोडीत नाहीं आणी बाह्य गोष्टी न करण्याचें ठरवूनही त्याचें आंतल्या विषयलालसांचें चिंतन सुटत नाहीं. ॥७६॥ 76. A fool does not get rid of stupidity even on hearing the truth. He may appear outwardly free from imaginations, but inside he is hankering after the senses still.
ज्ञानाद् गलितकर्मा यो लोकदृष्ट्यापि कर्मकृत् ।
नाप्नोत्यवसरं कर्मं वक्तुमेव न किंचन ॥७७॥
ज्ञानामुळें ज्याचीं सर्व कम व तीं करण्याची उर्मी गळून पडली आहे त्याला सहजप्राप्त नसलेलें कर्म करण्याची वा कांहीं बोलण्याचीही इच्छा होत नाहीं. ॥७७॥ 77. Though in the eyes of the world he is active, the person who has shed action through knowledge finds no means of doing or speaking anything.
क्व तमः क्व प्रकाशो वा हानं क्व च न किंचन ।
निर्विकारस्य धीरस्य निरातंकस्य सर्वदा ॥७८॥
ज्या धीरपुरुषाचे मोहादि सर्व विकार दूर झाले, त्याच्या दृष्टीला तम-अंधकार कुठला ? आणि अंधाराचा अभाव असल्यानें प्रकाश कुठला ? कारण हे दोन्ही सापेक्ष आहेत. अशा ज्ञानी पुरुषाला कालादिकांचें भय नसतें. न कुठें हानि न कुठें लाभ, न कशाबद्दल प्रेम असतें न द्वेष असतो, न कांहीं ग्रहण करणें न त्याग करणें असतें. ॥७८॥ 78. For the wise person who is always unchanging and fearless there is neither darkness nor light nor destruction, nor anything.
क्व धैर्यं क्व विवेकित्वं क्व निरातंकतापि वा ।
अनिर्वाच्यस्वभावस्य निःस्वभावस्य योगिनः ॥७९॥
अनिर्वचनीय व स्व-भावरहित योग्याला धैर्य कशाविरुद्ध, विवेक कशाबद्दल व निर्भयता कुणापासून ठेवण्याचें कारण नाहीं. कारण तो सदा एकरस ब्रह्म असतो. ॥७९॥ 79. There is neither fortitude, prudence nor courage for the mystic whose nature is beyond description and free of individuality.
न स्वर्गो नैव नरको जीवन्मुक्तिर्न चैव हि ।
बहुनात्र किमुक्तेन योगदृष्ट्या न किंचन ॥८०॥
जीवन्मुक्त आत्मज्ञान्याच्या दृष्टीनें स्वर्गही नाहीं व नरकही नाहीं, तर सर्वंत्र एक आत्माच परिपूर्ण व्यापून आहे. आत्म्याव्यतिरिक्त ज्ञानाच्या दृष्टीला दुसरें कांहींच नाहीं. ॥८०॥ 80. There is neither heaven nor hell nor even liberation during life. In a word, in the sight of the seer nothing exists at all.
नैव प्रार्थयते लाभं नालाभेनानुशोचति ।
धीरस्य शीतलं चित्तममृतेनैव पूरितम् ॥८१॥
ज्ञान्याचें चित्त ब्रह्मामृतानें परिपूर्ण व शीतल असल्यानें त्याला कुठल्या लाभाकरितां प्रार्थना करावी लागत नाहीं किंवा हानि झाली तरी शोक करावा लागत नाहीं. ॥८१॥ 81. One neither longs for possessions nor grieves at their absence. The calm mind of the sage is full of the nectar of immortality.
न शान्तं स्तौति निष्कामो न दुष्टमपि निन्दति ।
समदुःखसुखस्तृप्तः किंचित् कृत्यं न पश्यति ॥८२॥
कामनारहित ज्ञानी सज्जन शांत पुरुषाची स्तुति करीत नाहीं, किंवा दुष्टाची निंदा करीत नाहीं. आत्मतृप्त योगी सुख आणि दुःख समान झाल्यानें कुणाचेंच कुठलें कृत्य पाहात नाहीं. ॥८२॥ 82. The dispassionate does not praise the good or blame the wicked. Content and equal in pain and pleasure, one sees nothing that needs doing.
धीरो न द्वेष्टि संसारमात्मानं न दिदृक्षति ।
हर्षामर्षविनिर्मुक्तो न मृतो न च जीवति ॥८३॥
धीर जीवन्मुक्त पुरुष संसाराचा द्वेष करीत नाहीं किंवा संसार पाहातही नाहीं. कारण त्याला सर्वत्र ब्रह्मानुभव येत असतो. द्वैत नाहींसें झाल्यानें तो ब्रह्मरुप होतो, त्यामुळें तो स्वतःचें वेगळें आत्मरुपही पाहात नाहीं त्यामुळें तो हर्षविषादरहित होऊन जन्ममरणहित होतो. ॥८३॥ 83. The wise person does not dislike samsara or seek to know oneself. Free from pleasure and impatience, one is not dead and one is not alive.
निःस्नेहः पुत्रदारादौ निष्कामो विषयेषु च ।
निश्चिन्तः स्वशरीरेऽपि निराशः शोभते बुधः ॥८४॥
पुत्र-स्वस्त्रीबद्दल आसक्तिरहित आणि विषयाबद्दल कामनारहित व स्वतःच्या शरिराबद्दल चिंतारहित असलेला ज्ञानी शोभायमान असतो. ॥८४॥ 84. The wise person stands out by being free from anticipation, without attachment to such things as children or mates, free from desire for the senses, and not even concerned about one's own body.
तुष्टिः सर्वत्र धीरस्य यथापतितवर्तिनः ।
स्वच्छन्दं चरतो देशान् यत्रस्तमितशायिनः ॥८५॥
मुक्त पुरुषाला प्रारब्धवशात् ज्या गोष्टी प्राप्त होतात, त्यांनींच तो संतुष्ट असतो; आणि प्रारब्धानुसार नाना प्रकारच्या देशांत, वनांत, नगरांत संतुष्ट राहून फिरतो. ॥८५॥ 85. Peace is everywhere for the wise person who lives on whatever happens to come, going to wherever one feels like, and sleeping wherever the sun happens to set.
पततूदेतु वा देहो नास्य चिन्ता महात्मनः ।
स्वभावभूमिविश्रान्तिविस्मृताशेषसंसृतेः ॥८६॥
ज्या मुक्त पुरुषाला स्व-रुप हीच भूमि-विश्रांतिस्थान आहे त्याला कसलीच चिंता असत नाहीं, मग देह राहो अथवा जावो ! ॥८६॥ 86. Let one's body rise or fall. The great-souled one gives it no thought, having forgotten all about samsara in coming to rest on the ground of one's true nature.
अकिंचनः कामचारो निर्द्वन्द्वश्छिन्नसंशयः ।
असक्तः सर्वभावेषु केवलो रमते बुधः ॥८७॥
जीवन्मुक्त निर्विकार होऊन संसारांत राहातो. तो स्वतःजवळ कांहीं ठेवीत नाहीं. तो विधिनिषेधाचा किंकर होत नाहीं. स्वच्छंद वागतो. निर्हेतुक भटकतो. सुखदुःखादि द्वंद्वें व संशयरहित होऊन कशांतच आसक्त नसतो. ॥८७॥ 87. The wise person has the joy of being complete in oneself and without possessions, acting as one pleases, free from duality and rid of doubts, and without attachment to any creature.
निर्ममः शोभते धीरः समलोष्टाश्मकांचनः ।
सुभिन्नहृदयग्रन्थिर्विनिर्धूतरजस्तमः ॥८८॥
जो ममतारहित असून ज्याला माती व सोनें समान झालें आहे व ज्याच्या हृदयाच्या सर्व ग्रंथी तुटून जो संशयरहित आहे आणि ज्याच्या स्वभावांतील रज व तमोवृत्ती साफ धुवून निघाल्या आहेत, असा ज्ञानी दर्शनीय होतो. ॥८८॥ 88. The wise person excels in being without the sense of "me". Earth, a stone or gold are the same to such a one. The knots of the heart have been rent asunder, and one is freed from greed and blindness.
सर्वत्रानवधानस्य न किंचिद् वासना हृदि ।
मुक्तात्मनो वितृप्तस्य तुलना केन जायते ॥८९॥
जो मुक्तात्मा सर्व विषयांबद्दल आसक्तिरहित आहे, ज्याच्या हृदयांत थोडीही वासना शिल्लक नाहीं, अशा संपूर्ण तृप्त ज्ञानी पुरुषाची तुलना कोणाबरोबर करणें शक्य आहे ? ॥८९॥ 89. Who can compare with that contented, liberated soul who pays no regard to anything and has no desire left in one's heart?
जानन्नपि न जानाति पश्यन्नपि न पश्यति ।
ब्रुवन्न् अपि न च ब्रूते कोऽन्यो निर्वासनादृते ॥९०॥
जीवन्मुक्त सर्वत्र फक्त ब्रह्मच अनुभवत असल्यानें पाहात असूनही संसार त्याला दिसत नाहीं. सांगत असूनही ब्रह्म अकथ्य असल्यानें सांगत नाहीं, जाणत असूनही तें अनुभवत असल्यानें जाणत नाहीं, ऐकत असतो तरी ब्रह्मच ऐकत असल्यानें सांसारिक गोष्टी त्याला ऐकूं येत नाहींत. निर्वासनिक ज्ञानी पुरुषाशिवाय असें कोण करुं शकेल ? ॥९०॥ 90. Who but the upright person without desire knows without knowing, sees without seeing and speaks without speaking?
भिक्षुर्वा भूपतिर्वापि यो निष्कामः स शोभते ।
भावेषु गलिता यस्य शोभनाशोभना मतिः ॥९१॥
उच्चनीचत्वाची भावना सर्वथा गळून गेलेला व कामनारहित असलेला ज्ञानी भिक्षु असो वा भूपति असो, सर्व अवस्थांत शोभूनच दिसतो. ॥९१॥ 91. Beggar or king, one excels who is without desire, and whose opinion of things is rid of "good" and "bad".
क्व स्वाच्छन्द्यं क्व संकोचः क्व वा तत्त्वविनिश्चयः ।
निर्व्याजार्जवभूतस्य चरितार्थस्य योगिनः ॥९२॥
जो निष्कपट योगी आहे, कोमल स्वभावाचा आहे, आत्मनिष्ठ, पूर्णार्थी व स्वच्छंदपणें राहाणारा आहे, त्याला संकोच कसला ? वृत्तीचें येणें जाणें कुठलें नि कर्तृत्व कशाचें आणि अमूकच मार्ग व तत्त्व खरें आहे असा त्याचा आग्रह कसा असणार ? ॥९२॥ 92. There is neither dissolute behaviour nor virtue, nor even discrimination of the truth for the sage who has reached the goal and is the very embodiment of guileless sincerity.
आत्मविश्रान्तितृप्तेन निराशेन गतार्तिना ।
अन्तर्यदनुभूयेत तत् कथं कस्य कथ्यते ॥९३॥
कसल्याही आशेशिवाय, आत्म्यांतच विश्रांतीनें तृप्त झालेल्या ज्ञानी पुरुषाला जो आनंदाचा अनुभव येतो तो शब्दांनीं कसा वर्णन करुन सांगणार ? ॥९३॥ 93. That which is experienced within by one desireless and free from pain, and content to rest in himself - how could it be described, and of whom?
सुप्तोऽपि न सुषुप्तौ च स्वप्नेऽपि शयितो न च ।
जागरेऽपि न जागर्ति धीरस्तृप्तः पदे पदे ॥९४॥
ज्ञानी झोपेंतही साक्षी वृत्तीनें राहूं शकत असल्यानें त्याची झोप इतरांसारखी तमोमय नसते. तो त्याच जागृत साक्षीभावानें स्वप्नेंही पाहातो व जागृतींतले सारे व्यवहारही क्षणाक्षणांत जगत असल्यानें भूत व भविष्याचे विचार न करतां-साक्षीवृत्तीनें असल्यानें तृप्त वृत्तीनें चालतात. ॥९४॥ 94. The wise person who is contented in all circumstances is not asleep even in deep sleep, not sleeping in a dream, nor waking when he is awake.
ज्ञः सचिन्तोऽपि निश्चिन्तः सेन्द्रियोऽपि निरिन्द्रियः ।
सुबुद्धिरपि निर्बुद्धिः साहंकारोऽनहङ्कृतिः ॥९५॥
ज्ञानवान जीवन्मुक्त लोकांच्या दृष्टीनें चिंत्तायुक्त वाटला तरी चिंतारहित आहे; इन्द्रियांचे व्यवहार करीत असला तरी निरींद्रीय आहे, बुद्धियुक्त वाटला तरी बुद्धिरहित आहे, अहंकारयुक्त वाटला तरी अहंकाररहित आहे. कारण त्याची सर्वत्र आत्मदृष्टि आहे. जो आत्मानंदांत बुडून गेला आहे तो इतर कुठें गुंतत नसतो. ॥९५॥ 95. The seer is without thoughts even when thinking, without senses among the senses, without understanding even in understanding and without a sense of responsibility even in the ego.
न सुखी न च वा दुःखी न विरक्तो न संगवान् ।
न मुमुक्षुर्न वा मुक्ता न किंचिन्न्न च किंचन ॥९६॥
ज्ञानी सुखीही नाहीं वा दुःखीही नाहीं, विरक्त नाहीं किंवा कोणाच्या संगांत नाहीं, मुमुक्षु नाहीं किंवा मुक्त नाहीं, त्याचा कांहीं विशेष नाहीं किंवा अविशेष नाहीं, कारण तो फक्त आत्मभावानेंच शिल्लक राहिला आहे. त्याच्या इतर सर्व गोष्टी गळून पडल्या आहेत. ॥९६॥ 96. Neither happy nor unhappy, neither detached nor attached, neither seeking liberation nor liberated, one is neither something nor nothing.
विक्षेपेऽपि न विक्षिप्तः समाधौ न समाधिमान् ।
जाड्येऽपि न जडो धन्यः पाण्डित्येऽपि न पण्डितः ॥९७॥
जगांत ज्ञानी मुक्त पुरुष धन्य आहे. कारण लोकदृष्टीनें एखादी गोष्ट संशयास्पद असली तरी तो संशयरहित असतो. कारण सर्वत्र ब्रह्मानुभव येत असल्यानें संशयाचें कारणच उरत नाहीं. लोकदृष्टीला तो समाधिअवस्थेंत आहे असें वाटलें तरी तो सहजावस्थेंत असतो. लोकदृष्टीनें तो जड वाटला तरी वास्तवांत तो आत्मदर्शनानें तृप्त असल्यानें, कांहीं करण्याची उर्मी शिल्लक नसते. लोकदृष्टीनें तो ज्ञानी-पंडित वाटला तरी त्याचे निघालेले बोल हे आत्मानुभूतीचे असल्यानें, त्यांत ग्रांथिक पांडित्य नसतें. ॥९७॥ 97. Not distracted in distraction, in mental stillness not poised, in stupidity not stupid, that blessed one is not even wise in one's wisdom.
मुक्तो यथास्थितिस्वस्थः कृतकर्तव्यनिर्वृतः ।
समः सर्वत्र वैतृष्ण्यान्न स्मरत्यकृतं कृतम् ॥९८॥
ज्ञानी कर्मानुसार यथाप्राप्त गोष्टींबद्दल स्वस्थचित्त असतो, गतगोष्टींबद्दल व भविष्यांतील कार्याबद्दलही तो संतुष्ट असतो. तृष्णेच्या अभावामुळें केलेल्या कामांबद्दल त्याला प्रसन्नता वा उद्वेग नसल्यानें तो त्यांचें स्मरणही करीत नाहीं. ॥९८॥ 98. The liberated person is self-possessed in all circumstances and free from the idea of "done" and "still to do." Such a one is the same wherever and whenever, without greed. Such a one does not dwell on what has been done or has not been done.
न प्रीयते वन्द्यमानो निन्द्यमानो न कुप्यति ।
नैवोद्विजति मरणे जीवने नाभिनन्दति ॥९९॥
कुणी स्तुति केल्यानें ज्ञानी प्रसन्न होत नाहीं किंवा कुणी निंदा केली म्हणून रागावत नाही. मरण आलें तरी व्याकुळ होत नाहीं किंवा जगल्याचा हर्ष करीत नाहीं. ॥९९॥ 99. Such a one is not pleased when praised nor upset when blamed. One is not afraid of death nor attached to life.
न धावति जनाकीर्णं नारण्यं उपशान्तधीः ।
यथातथा यत्रतत्र सम एवावतिष्ठते ॥१००॥
शांत बुद्धीचा ज्ञानी पुरुष माणसांनीं गजबजलेल्या स्थानाकडे अथवा अरण्याकडे धावत नाहीं तर तो जेथें ज्या परिस्थितींत असेल तेथेंच समभावानें राहात असतो. ॥१००॥ 100. A person at peace does not run off to popular places or to the forest. Whatever and wherever, one remains the same.
No comments:
Post a Comment