Ashtavakra Geeta - Adhyay 14

अध्याय १४ :- ईश्वर

XIV Isvara - Natural Dissolution of the Mind
Janaka then summarizes his exalted state with calm indifference.
 
॥ जनक उवाच ॥

प्रकृत्या शून्यचित्तो यः प्रमादाद् भावभावनः ।

निद्रितो बोधित इव क्षीणसंस्मरणो हि सः ॥१॥

जनक म्हणाला
जो पुरुष स्वभावानें शून्यचित्त आहे तो प्रारब्धकर्मानुसार आलेले विषय भोगतो. पण जसा गाढ झोपलेल्या माणसानें, उठवण्यांत आल्यानें, त्या झोपेचा पगडा असतांनाच सांगितलेलें काम करावें, त्याच प्रकारें हानिलाभाचा विचार न करतां अलिप्त व साक्षी राहून तीं कर्में करतो. ॥१॥
Janaka said:
1. He who by nature is empty-minded, and who thinks of things only unintentionally, is freed from deliberate remembering, like one awakened from a dream.

क्व धनानि क्व मित्राणि क्व मे विषयदस्यवः ।

क्व शास्त्रं क्व च विज्ञानं यदा मे गलिता स्पृहा ॥२॥

जनक म्हणतो कीं, शून्यचित्त झाल्यामुळें माझ्या विषयभावना मावळल्या आहेत. पूर्णात्मदर्शी अशा माझी विषयभोगांची इच्छा नष्ट झाल्यानें आतां माझें धन कुठलें ? मित्र कुठलें ? शास्त्रांचा अभ्यास कुठला ? आणि निदिध्यासनादिक कुठें उरलें ? माझी तर कशाबद्दलच आस्थाबुद्धि राहिली नाहीं. ॥२॥
2. As my desire has been eliminated, I have no wealth, friends, robbers, senses, scriptures or knowledge.

विज्ञाते साक्षिपुरुषे परमात्मनि चेश्वरे ।

नैराश्ये बंधमोक्षे च न चिंता मुक्तये मम ॥३॥

साक्षी पुरुष व परब्रह्म पारमात्म्याचा बोध होऊन सार्‍या आशा मावळल्या, बंधनें गळून पडलीं व मोक्षाचीही कामना शिल्लक राहिली नाहीं. ॥३॥
3. Realising my supreme self-nature in the Person of the Witness, the Lord, and the state of desirelessness in bondage or liberation, I feel no inclination for liberation.

अंतर्विकल्पशून्यस्य बहिः स्वच्छन्दचारिणः ।

भ्रान्तस्येव दशास्तास्तास्तादृशा एव जानते ॥४॥

विकल्पशून्य अंतःकरणाच्या निभ्रांत पुरुषाच्या अवस्थेंत स्वच्छंदानें वावरणार्‍या, त्या मुक्त पुरुषाला त्याच मुक्त अवस्थेला पोहोंचलेला मुक्तपुरुषच जाणतो. ॥४॥
4. The various states of one who is empty of uncertainty within, and who outwardly wanders about as he pleases, like a madman, can only be known by someone in the same condition.

Ashtavakra Geeta - Adhyay 13

अध्याय १३ :- यथासुखम

XIII Yathasukham - Transcendent Bliss
Janaka, having been instructed by Ashtavakra in Chapter One to “be happy,” reports that he indeed is.
 
॥ जनक उवाच ॥

अकिंचनभवं स्वास्थं कौपीनत्वेऽपि दुर्लभं ।

त्यागादाने विहायास्मादहमासे यथासुखम् ॥१॥

जनक म्हणाला
सर्व विषयांबद्दलच्या आसक्तीचा साक्षी वृत्तीनें जो सहजगत्या त्याग घडला व त्यामुळें चित्ताला जी स्थिरता आली ती भगवीं वस्त्रें धारण करणार्‍या संन्याशालाही दुर्लभ आहे. त्यामुळें साक्षी वृत्तींत राहून, गृहण व त्यागाची आसक्तीही संपली व मी आत्मानंदांतच उरलों. ॥१॥
Janaka said:

1. The inner freedom of having nothing is hard to achieve, even with just a loin-cloth, but I live as I please abandoning both renunciation and acquisition.

कुत्रापि खेदः कायस्य जिह्वा कुत्रापि खेद्यते ।

मनः कुत्रापि तत्त्यक्त्वा पुरुषार्थे स्थितः सुखम् ॥२॥

कुठें कर्मकांडानें शरीर शिणलें आहे, कुठें पाठ-पाठांतरानें वाणीला शीण आला आहे, तर कुठें मनन-चिंतनानें मन मरगळून गेलें आहे हें पाहून या सर्वांचा त्याग करुन मी निर्धारानें आत्मानंदांत राहिलों आहें. ॥२॥
2. Sometimes one experiences distress because of one's body, sometimes because of one's tongue, and sometimes because of one's mind. Abandoning all of these in the goal of being human I live as I please.

कृतं किमपि नैव स्याद् इति संचिन्त्य तत्त्वतः ।

यदा यत्कर्तुमायाति तत् कृत्वासे यथासुखम् ॥३॥

शरीरादींनीं होणारीं कर्में आत्मा करीत नसतो हें जाणून घेतल्यानें मी सहजप्राप्त कर्में अलिप्त राहून, साक्षीभावानें करुनही मी आपल्या सुख ’स्व’रुपांतच राहातों. ॥३॥
3. Recognising that in reality no action is ever committed, I live as I please, just attending what presents itself to be done.

कर्मनैष्कर्म्यनिर्बन्धभावा देहस्थयोगिनः ।

संयोगायोगविरहादहमासे यथासुखम् ॥४॥

ज्याला देहासक्ति आहे त्यालाच कर्म करण्याची अथवा न करण्याचीं बंधनें असतात पण देह राहो किंवा जावो अशा माझ्या अवस्थेमुळें मी सहजसुखांत असतों. ॥४॥
4. Mystics who identify themselves with bodies are insistent on fulfilling and avoiding certain actions, but I live as I please abandoning attachment and rejection.

अर्थानर्थौ न मे स्थित्या गत्या न शयनेन वा ।

तिष्ठन् गच्छन् स्वपन् तस्मादहमासे यथासुखम् ॥५॥

लौकिक व्यवहार म्हणजे चालणें, फिरणें, बसणें, उठणें यांपासून अभिमानरहित झाल्यानें मला लाभ अथवा हानि नाहीं. त्यामुळें मी झोपलेला असो, बसलेला असो वा फिरत असो, या क्रियांमुळें माझी आत्मानंद अवस्था मोडत नाहीं. ॥५॥
5. No benefit or loss comes to me by standing, walking or lying down, so consequently I live as I please whether standing, walking or sleeping.

स्वपतो नास्ति मे हानिः सिद्धिर्यत्नवतो न वा ।

नाशोल्लासौ विहायास्मदहमासे यथासुखम् ॥६॥

सारीं कर्में सोडून मी झोपलों तरी माझी कांहीं हानि होत नाहीं, किंवा कर्मे करुन मला कांहीं प्राप्त करण्याची कामना नाहीं. त्यामुळें लाभहानीचा विचारच नसल्यानें मी सहजसुखांत असतों. ॥६॥
6. I lose nothing by sleeping and gain nothing by effort, so consequently I live as I please, abandoning loss and success.

सुखादिरूपा नियमं भावेष्वालोक्य भूरिशः ।

शुभाशुभे विहायास्मादहमासे यथासुखम् ॥७॥

निरनिराळ्या परिस्थितींतील सुखांचीं आंदोलनें पाहून, मी सुख व दुःख यांत भेद मानीनासा झाल्यामुळें सुखी आहें. ॥७॥
7. Frequently observing the drawbacks of such things as pleasant objects, I live as I please, abandoning the pleasant and unpleasant.

Ashtavakra Geeta - Adhyay 12

अध्याय १२ :- स्वभाव

XII Svabhava - Ascent of Contemplation
Janaka replies by describing the state of timeless stillness in which he now finds himself.

॥ जनक उवाच ॥

कायकृत्यासहः पूर्वं ततो वाग्विस्तरासहः ।

अथ चिन्तासहस्तस्माद् एवमेवाहमास्थितः ॥१॥

जनक म्हणाला,
हे श्रीगुरो ! मी सर्व शारीरिक कर्मांचा त्याग, जप-पाठादि वाणीच्या कर्मांचा त्याग करीत शेवटीं मनांत येणार्‍या विचारांचाही त्याग करुन साक्षीभावांत राहूं लागल्यानें मी आत्मस्वरुपांत लीन झालों आहें.॥१॥
Janaka said:

1. First of all I was averse to physical activity, then to lengthy speech, and finally to thinking itself, which is why I am now established.

प्रीत्यभावेन शब्दादेरदृश्यत्वेन चात्मनः ।

विक्षेपैकाग्रहृदय एवमेवाहमास्थितः ॥२॥

अदृश्य अशा आत्म्याचें, तो ध्यानाचा विषय होऊं शकत नसतांनाही, शब्द, विचार व रुप यांच्या संवयीनें, त्यांच्या द्वारां ध्यानाची क्रिया करणें हाच विक्षेप-बाधा आहे. त्यामुळें ध्यान करण्याच्या क्रियेविरहित होऊन, मी स्व-रुपांत स्थिर आहे. ॥२॥
2. In the absence of delight in sound and the other senses, and by the fact that I myself am not an object of the senses, my mind is focused and free from distraction which is why I am now established.

समाध्यासादिविक्षिप्तौ व्यवहारः समाधये ।

एवं विलोक्य नियमं एवमेवाहमास्थितः ॥३॥ ।

जड समाधी साधण्याकरितां मनानें संकल्पाची व इतर योगक्रिया करणें हा नियम, हाच अध्यास आहे व मनाच्या व्यापाराची सहजसमाधीला आवश्यकता नाहीं. त्यामुळें त्या समाधीशिवाय मी आत्मानंदांत आहें. ॥३॥
3. Owing to the distraction of such things as wrong identification, one is driven to strive for mental stillness. Recognising this pattern I am now established.

हेयोपादेयविरहाद् एवं हर्षविषादयोः ।

अभावादद्य हे ब्रह्मन्न् एवमेवाहमास्थितः ॥४॥

हे प्रभो, टाकण्यायोग्य आणि घेण्यायोग्य वस्तूंचा अभाव असल्यानें, अर्थात्‌ आत्मज्ञानाची प्राप्ति झाल्यानें मला टाकण्यासारखें किंवा घेण्यासारखें कांहीं राहिलें नाहीं व त्यामुळें हर्षविषादही गेले व आतां मी आपल्या स्वरुपांत स्थिर झालों आहें. ॥४॥
4. By relinquishing the sense of rejection and acceptance, and with pleasure and disappointment ceasing today, so Brahmin, I am now established.

आश्रमानाश्रमं ध्यानं चित्तस्वीकृतवर्जनं ।

विकल्पं मम वीक्ष्यैतैरेवमेवाहमास्थितः ॥५॥

आश्रमधर्म व त्याचीं फळें, त्यागी संन्याशाचा अनाश्रमीचा दंडधारणादि धर्म व योग्याचा धारणध्यान इत्यादीचा धर्म या विरहित मी आहें. या सर्वांचा मी साक्षी चिद्रूप आहें. ॥५॥
5. Life in a community, then going beyond such a state, meditation and the elimination of mind-made objects - by means of these I have seen my error, and I am now established.

कर्मानुष्ठानमज्ञानाद् यथैवोपरमस्तथा ।

बुध्वा सम्यगिदं तत्त्वं एवमेवाहमास्थितः ॥६॥

कामनेमुळें कर्माचें अनुष्ठान करणें किंवा कामनापूर्ति होणार नाहीं हें जाणून तिचा त्याग अज्ञानामुळें होतो, हें नीट ठाऊक असल्यानें मी कर्म करण्याची वा टाकण्याची इच्छा करीत नाहीं व स्वतःच्या नित्यानंदस्वरुपांत स्थिर राहातों. ॥६॥
6. Just as the performance of actions is due to ignorance, so their abandonment is too. By fully recognising this truth, I am now established.

अचिंत्यं चिंत्यमानोऽपि चिन्तारूपं भजत्यसौ ।

त्यक्त्वा तद्भावनं तस्माद् एवमेवाहमास्थितः ॥७॥

अचिंत्य अशा ब्रह्माचें चिंतन करतांना, मनानें चिंतनाची क्रिया केली जाते म्हणून मनाच्या त्या क्रियेचा -विचाराम्चा त्याग करुन, मी ’स्व’भावांत राहातों ॥७॥
7. Trying to think the unthinkable is unnatural to thought. Abandoning such a practice therefore, I am now established.

एवमेव कृतं येन स कृतार्थो भवेदसौ ।

एवमेव स्वभावो यः स कृतार्थो भवेदसौ ॥८॥

ज्या पुरुषानें या प्रकारें शरिराच्या व मनाच्या सर्व सर्व क्रियांचा त्याग करुन आपल्या ’स्व’ रुपाला जाणलें तोच कृतार्थ म्हणजेच जीवन्मुक्त होतो. अशा क्रियारहित सहज अवस्थेंत जो राहातो तोच या देहांत असूनही विदेहमुक्ति अनुभवत असतो. ॥८॥
8. He who has achieved this has achieved the goal of life. He who is of such a nature has done what has to be done.

Ashtavakra Geeta - Adhyay 11

अध्याय ११ :- चिद्रुप

XI Cidrupa - Self as Pure and Radiant Intelligence
Ashtavakra further describes the state of desirelessness to which he points.


॥ अष्टावक्र उवाच ॥

भावाभावविकारश्च स्वभावादिति निश्चयी ।

निर्विकारो गतक्लेशः सुखेनैवोपशाम्यति ॥१॥

अष्टावक्र म्हणाला
हे जनक, एखाद्या गोष्टीचा अभाव असणें किंवा तिची प्राप्ति या गोष्टी स्वभावतः होत असतात. असें जाणून यांकडे साक्षीवृत्तीनें पाहाणारा विकाररहित व क्लेशरहित झालेला पुरुष सहज सुखानें शांत राहात असतो. ॥१॥
Ashtavakra said:
1. Unmoved and un-distressed, realising now that being, non-being and transformation are of the very nature of things, one easily finds peace.

ईश्वरः सर्वनिर्माता नेहान्य इति निश्चयी ।

अन्तर्गलितसर्वाशः शान्तः क्वापि न सज्जते ॥२॥

सर्वांना निर्माण करणारा या जगांत फक्त ईश्वर आहे. ही सर्व त्याचीच लीला आहे, असें निश्चयपूर्वक जाणून जो आशारहित होऊन, सर्वांचाच प्रभुकृपा म्हणून स्वीकार करतो तो कशांतच आसक्त न होतां शांत भावानें असतो. ॥२॥
2. At peace, having shed all desires within, and realising that nothing exists here but the Lord, the Creator of all things, one is no longer attached to anything.

आपदः संपदः काले दैवादेवेति निश्चयी ।

तृप्तः स्वस्थेन्द्रियो नित्यं न वान्छति न शोचति ॥३॥

कालेंकरुन दैवानें आपत्काल व संपदा येत असतात, हें ज्याला पक्कें ठाऊक आहे तो कशाचीही इच्छा किंवा कशाचेंही दुःख न करतां स्वस्थेंद्रिय व नित्य संतुष्ट असा राहातो. ॥३॥
3. Realising that misfortune and fortune come in their turn from fate, one is contented, one's senses under control, and one does not like or dislike.

सुखदुःखे जन्ममृत्यू दैवादेवेति निश्चयी ।

साध्यादर्शी निरायासः कुर्वन्नपि न लिप्यते ॥४॥

सुख आणि दुःख, जन्म व मरण हीं दैवयोगानें प्राप्त होतात असें निश्चयानें जाणणारा पुरुष, सहजप्राप्त कर्मांचा बोजा न वाटूं देतां तीं करतो पण कशांतच आसक्त होत नाहीं. ॥४॥
4. Realising that pleasure and pain, birth and death are from fate, and that one's desires cannot be achieved, one remains inactive, and even when acting does not get attached.

चिन्तया जायते दुःखं नान्यथेहेति निश्चयी ।

तया हीनः सुखी शान्तः सर्वत्र गलितस्पृहः ॥५॥

चिंतेमुळें संसारदुःख निर्माण होतें हें ज्यानें स्वतःवर ठसवून घेतलें आहे त्याला कशाचीच इच्छा राहात नाहीं व तो चिंतारहित, सुखी व शांत असतो. ॥५॥
5. Realising that suffering arises from nothing other than thinking, dropping all desires one rids oneself of it, and is happy and at peace everywhere.

नाहं देहो न मे देहो बोधोऽहमिति निश्चयी ।

कैवल्यं इव संप्राप्तो न स्मरत्यकृतं कृतम् ॥६॥

मी शरीर नाहीं, हा देह माझा नाहीं, मी ज्ञानस्वरुप बोधरुप-साक्षी आहें,असा बोध आत्मगत झालेला पुरुष केलेल्या व न केलेल्या कर्मांचें स्मरण करीत नाहीं---मनांत घोळवत नाहीं, त्यामुळें कैवल्यांतच त्याचा निवास असतो. ॥६॥
6. Realising 'I am not the body, nor is the body mine; I am awareness,' one attains the supreme state and no longer fritters over things done or undone.

आब्रह्मस्तंबपर्यन्तं अहमेवेति निश्चयी ।

निर्विकल्पः शुचिः शान्तः प्राप्ताप्राप्तविनिर्वृतः ॥७॥

ब्रह्मापासून गवतापर्यंत सर्वत्र मीच आहें अशी अनुभूति प्राप्त केलेला व सर्व रुपांत सामावलेला संकल्परहित, शुद्धस्वरुप, शांत, लाभालाभरहित पुरुष आत्मानंदांत परिपूर्ण असतो. ॥७॥
7. Realising, 'It is just me, from Brahma down to the last blade of grass,' one becomes free from uncertainty, pure, at peace and unconcerned about what has been attained or not.

नाश्चर्यमिदं विश्वं न किंचिदिति निश्चयी ।

निर्वासनः स्फूर्तिमात्रो न किंचिदिव शाम्यति ॥८॥

या आश्चर्यमय विश्वाच्या ठिकाणीं वासनारहित, आत्मबोधास्वरुपांत वावरणार्‍या पुरुषाला, सर्वत्र हरिरुपाचीच अनुभूति येत असल्यानें, दुःखरुप अनुभवास न येतां तो शान्तिस्वरुपानेंच असतो. ॥८॥
8. Realising that all this varied and wonderful world is nothing, one becomes pure receptivity, free from inclinations, and as if nothing existed, one finds peace.

Ashtavakra Geeta - Adhyay 10

अध्याय १० :- वैराग्य 

Vairagya - Dispassion Ashtavakra hammers away at the folly of desire—no matter how elevated or subtle.

॥ अष्टावक्र उवाच ॥

कृताकृते च द्वन्द्वानि कदा शान्तानि कस्य वा ।

एवं ज्ञात्वेह निर्वेदाद् भव त्यागपरोऽव्रती ॥१॥

अष्टवक्र म्हणाला
वैरीरुप काम व अनर्थानें भरलेल्या अर्थांचा त्याग कर आणि त्या दोघांच्या कारणरुप धर्माचाही त्याग करुन तूं सर्वांची उपेक्षा कर. ॥१॥
Ashtavakra said:

1. Abandoning desire, the enemy, along with gain, itself so full of loss, and the good deeds which are the cause of the other two - I practice indifference to everything.

कस्यापि तात धन्यस्य लोकचेष्टावलोकनात् ।

जीवितेच्छा बुभुक्षा च बुभुत्सोपशमः गताः ॥२॥

मित्र, शेत, धन, घर, स्त्री, भाऊबंद इत्यादि सर्व संपत्तीला तूं स्वप्नाप्रमाणें किंवा इन्द्रजालाप्रमाणें समज, कारण ते सर्व तीन-पांच दिवसांचेच असतात. ॥२॥
2. I look on such things as friends, land, money, property, wife, and bequests as nothing but a a dream or a three or five-day conjuror's show.

अनित्यं सर्वमेवेदं तापत्रयदूषितं ।

असरं निन्दितं हेयमिति निश्चित्य शाम्यति ॥३॥

जेथें जेथें वासना निर्माण होईल तेथें तेथें संसार आहेअ असें समज. परिपक्व वैराग्याचा आधार घेऊन तृष्णा-वासनाहीन हो. ॥३॥
3. Wherever a desire occurs, I see samsara in it. Establishing myself in firm dispassion, I be free of passion and happy.

कोऽसौ कालो वयः किं वा यत्र द्वन्द्वानि नो नृणां ।

तान्युपेक्ष्य यथाप्राप्तवर्ती सिद्धिमवाप्नुयात् ॥४॥

तृष्णा हाच बंध आहे, व तिचा नाश हा मोक्ष आहे. संसारात अ-संग होण्यानेंच निरंतर आत्म्याची प्राप्ति व तुष्टि होते. ॥४॥
4. The essential nature of bondage is nothing other than desire, and its elimination is known as liberation. It is simply by not being attached to changing things that the everlasting joy of attainment is reached.

ना मतं महर्षीणां साधूनां योगिनां तथा ।

दृष्ट्वा निर्वेदमापन्नः को न शाम्यति मानवः ॥५॥

तूं एक शुद्ध चैतन्य आहेस, संसार जड व असत् आहे. अविद्याही असत् आहे---एवढें जाणल्यावर आणखी जाणून घ्यायची काय जरुरी आहे ? ॥५॥
5. You are one, conscious and pure, while all this is just inert non-being. Ignorance itself is nothing, so what need have you of desire to understand?

कृत्वा मूर्तिपरिज्ञानं चैतन्यस्य न किं गुरुः ।

निर्वेदसमतायुक्त्या यस्तारयति संसृतेः ॥६॥

तुझें राज्य, पुत्रपौत्र, शरीर आणि सुख जन्मोजन्मीं नष्ट होत आलीं आहेत----जरी तूं त्यांच्यावर आसक्त बनला होतास. ॥६॥
6. Kingdoms, children, wives, bodies, pleasures - these have all been lost to you life after life, attached to them though you were.

पश्य भूतविकारांस्त्वं भूतमात्रान् यथार्थतः ।

तत्क्षणाद् बन्धनिर्मुक्तः स्वरूपस्थो भविष्यसि ॥७॥

अर्थ, काम, पुण्यकर्मसुद्धां तूं खूप करुन चुकला आहेस. तरीसुद्धां या संसाररुपी जंगलांत मनाला शांति मिळाली नाहीं. आतां तरी शांत बस. फक्त साक्षी हो. ॥७॥
7. Enough of wealth, sensuality and good deeds. In the forest of samsara the mind has never found satisfaction in these.

वासना एव संसार इति सर्वा विमुंच ताः ।

तत्त्यागो वासनात्यागात्स्थितिरद्य यथा तथा ॥८॥

किती जन्म तूं शरिरानें, मनानें व वाणीनें श्रमपूर्ण व दुःखपूर्ण कर्में केलींस ? (तरीसुद्धा उत्पातरुपी संसारांत मनाला थोडासुद्धां विश्रांतीचा क्षण मिळाला नाहीं--तेव्हां) आतां तरी निदान साक्षी राहा. कर्ता राहूं नकोस. ॥८॥
8. How many births have you not done hard and painful labour with body, mind and speech. Now at last stop!

Ashtavakra Geeta - Adhyay 9

अध्याय ९ :- निर्वेद 

Nirveda - Indifference Ashtavakra continues to describe the way of true detachment.

॥ अष्टावक्र उवाच ॥

कृताकृते च द्वन्द्वानि कदा शान्तानि कस्य वा ।

एवं ज्ञात्वेह निर्वेदाद् भव त्यागपरोऽव्रती ॥१॥

अष्टावक्र म्हणला
केलेलीं आणि न केलेलीं कर्में व सुख-दुःख द्वंद्व कुणाची कधीं शांत झालेलीं आहेत ? हें समजून घेऊन या संसारांत उदासीन-निर्वेद होऊन अव्रती (अनाग्रही) व त्यागपरायण हो. ॥१॥
Ashtavakra said:

1. Knowing when the dualism of things done and undone has been put to rest, or the person for whom they occur has been cognized, then you can here and now go beyond renunciation and obligations by indifference to such things.

कस्यापि तात धन्यस्य लोकचेष्टावलोकनात् ।

जीवितेच्छा बुभुक्षा च बुभुत्सोपशमः गताः ॥२॥

हे प्रिय, लोकव्यवहार, उत्पत्ति आणि विनाश पाहून कुणा भाग्यशालीचीच जगण्याची कामना, भोगण्याची वासना व ज्ञानाची इच्छा शांत झाली आहे. ॥२॥
2. Rare indeed, my dearest, is the lucky person whose observation of the world's behaviour has led to the extinction of the thirst for living, for pleasure and for knowledge.

अनित्यं सर्वमेवेदं तापत्रयदूषितं ।

असरं निन्दितं हेयमिति निश्चित्य शाम्यति ॥३॥

हें सारें अनित्य, तीन तापांनीं दूषित, सारहीन, निंदित व त्याज्य आहे, असा बोध अवलोकनानें होऊन निश्चय होतांच तो शांतीला प्राप्त होतो. ॥३॥
3. All this is impermanent and spoilt by the three sorts of pain. Recognising it to be in-substantial, contemptible and only fit for indifference, one attains peace.

कोऽसौ कालो वयः किं वा यत्र द्वन्द्वानि नो नृणां ।

तान्युपेक्ष्य यथाप्राप्तवर्ती सिद्धिमवाप्नुयात् ॥४॥

असा कोणचा काळ आहे, कोणचें वय-अवस्था आहे कीं, जेव्हां मनुष्याला द्वंद्व नव्हतें, सुखदुःख नव्हतें ? म्हणून त्यांची उपेक्षा कर. यथाप्राप्त----जें मिळालें त्यांत----परिस्थितींत संतोष मानणारा मनुष्य सिद्धीला प्राप्त होतो. ॥४॥
4. When was that age or time of life when the dualism of extremes did not exist for people? Abandoning them, a person happy to take whatever comes suddenly realizes perfection.

ना मतं महर्षीणां साधूनां योगिनां तथा ।

दृष्ट्वा निर्वेदमापन्नः को न शाम्यति मानवः ॥५॥

महर्षींचीं, साधूंचीं, योग्यांचीं अनेक भिन्नभिन्न मतें आहेत, हें पाहून बुद्धिमान मनुष्य त्यांच्या मतांची उपेक्षा करतो. त्यांच्या मातांच्या गुंत्यांत अडकत नाहीं व शांति मिळवितो. ॥५॥
5. Who does not end up with indifference to such things and attain peace when he has seen the differences of opinions among the great sages, saints and yogis?

कृत्वा मूर्तिपरिज्ञानं चैतन्यस्य न किं गुरुः ।

निर्वेदसमतायुक्त्या यस्तारयति संसृतेः ॥६॥

जो उपेक्षा, समता आणि युक्तिद्वारा चैतन्याच्या सत्यस्वरुपाला जाणतो तो काय गुरु नाहीं ? (तोच स्वतःचा स्वतः गुरु आहे. गुरु आंत आहे. बाहेरचा गुरु केवळ प्रतीकरुप आहे.) ॥६॥
6. Is he not a guru who, endowed with dispassion and equanimity, achieves full knowledge of the nature of consciousness, and so leads others out of samsara?

पश्य भूतविकारांस्त्वं भूतमात्रान् यथार्थतः ।

तत्क्षणाद् बन्धनिर्मुक्तः स्वरूपस्थो भविष्यसि ॥७॥

भूतमात्रांचे विकार (इंद्रियादिक) यथार्थरुपानें पाहा म्हणजे शरीरादिकांपासून अलग होऊन तूं आत्मस्वरुपांत स्थित होशील आणि साक्षीभूत आत्मा तुला प्रतीत होईल. ॥७॥
7. If you would just see the transformations of the elements as nothing more than the elements, then you would immediately be freed from all bonds and established in your own nature.

वासना एव संसार इति सर्वा विमुंच ताः ।

तत्त्यागो वासनात्यागात्स्थितिरद्य यथा तथा ॥८॥

वासना हाच संसार आहे म्हणून वासना गेली कीं संसार गेला, असें जो जाणतो तो सर्वांपासून मुक्त झाला. मग आतां जें आहे, जसें आहे, त्या सर्वांचा स्वीकार आहे. ॥८॥
8. One's inclinations are samsara. Knowing this, abandon them. The renunciation of them is the renunciation of it. Now you can remain as you are.

Ashtavakra Geeta - Adhyay 8

अध्याय ८ :- मोक्ष

Moksa - Bondage and Freedom
Still hearing too much “I” in Janaka’s language, Ashtavakra instructs him in the subtleties of attachment and bondage.

॥ अष्टावक्र उवाच ॥

तदा बन्धो यदा चित्तं किन्चिद् वांछति शोचति ।

किंचिन् मुंचति गृण्हाति किंचिद् दृष्यति कुप्यति ॥१॥

अष्टवक्र म्हणाला
जेव्हां मन कांहीं इच्छितें, कांहीं विचार करतें, कांहीं स्वीकारतें, कांहीं टाकतें, दुःखी होतें किंवा सुखी होतें, तेव्हां बंधन निर्माण होतें. ॥१॥
Ashtavakra said:

1. Bondage is when the mind longs for something, grieves about something, rejects something, holds on to something, is pleased about something or displeased about something.

तदा मुक्तिर्यदा चित्तं न वांछति न शोचति ।

न मुंचति न गृण्हाति न हृष्यति न कुप्यति ॥२॥

जेव्हां मन कशाची इच्छा करीत नाहीं, चिंता करीत नाहीं, सोडीत नाहीं किंवा हवें हवें असें करीत नाहीं, सुखी किंवा दुःखी होत नाहीं, तेव्हां मुक्तीच असते. ॥२॥
2. Liberation is when the mind does not long for anything, grieve about anything, reject anything, or hold on to anything, and is not pleased about anything or displeased about anything.

तदा बन्धो यदा चित्तं सक्तं काश्वपि दृष्टिषु ।

तदा मोक्षो यदा चित्तमसक्तं सर्वदृष्टिषु ॥३॥

जेव्हां मन कुठल्याही दृष्टीनें विषयांत गुंततें तेव्हां बंध निर्माण होतो आणि जेव्हां मन सर्व विषयांपासून अनासक्त होतें तेव्हां मोक्ष असतो. ॥३॥
3. Bondage is when the mind is tangled in one of the senses, and liberation is when the mind is not tangled in any of the senses.

यदा नाहं तदा मोक्षो यदाहं बन्धनं तदा ।

मत्वेति हेलया किंचिन्मा गृहाण विमुंच मा ॥४॥

जेव्हां ’मी’ नसेल तेव्हां मोक्ष, जेव्हां ’मी’ असेल तेव्हां बंध; अशा मतीला जो उपलब्ध झाला---यांत स्थिरावला, त्याला मग ही इच्छा, हा स्वीकार, हा त्याग असें होत नाहीं.॥४॥
4. When there is no 'me', that is liberation, and when there is me there is bondage. Considering this earnestly, I do not hold on and do not reject.

Ashtavakra Geeta - Adhyay 7

अध्याय ७ :- संत

Santa - Tranquil and Boundless Ocean of the Self
Unable to leave it at that, however, Janaka goes on to further describe his enlightened state.

॥ जनक उवाच ॥

मय्यनंतमहांभोधौ विश्वपोत इतस्ततः ।

भ्रमति स्वांतवातेन न ममास्त्यसहिष्णुता ॥१॥

जनक म्हणाला
मी अन्तहीन महासमुद्र आहें, त्यांत विश्वरुपी नाव आपल्या आपणच वायूनें डोलत आहे. मला त्याबद्दल असहिष्णुता नाहीं. ॥१॥
Janaka said:

1. It is in the infinite ocean of myself that the world ark wanders here and there, driven by its own wind. I am not upset by that.

मय्यनंतमहांभोधौ जगद्वीचिः स्वभावतः ।

उदेतु वास्तमायातु न मे वृद्धिर्न च क्षतिः ॥२॥

माझ्या अंतहीन महासमुद्रांत जगरुपी लाट स्वभावतः उठो वा नाहींशी होवो, त्यामुळें मी वाढतही नाहीं किंवा घटतही नाहीं. ॥२॥
2. Let the world wave of its own nature rise or vanish in the infinite ocean of myself. There is no increase or diminution to me from it.

मय्यनंतमहांभोधौ विश्वं नाम विकल्पना ।

अतिशांतो निराकार एतदेवाहमास्थितः ॥३॥

माझ्या अंतहीन महासागरावर संसार हा कल्पनामात्र आहे. मी अत्यंत शांत आहें, निराकार आहें; आणि आतां हेंच माझें आश्रयस्थान आहे. ॥३॥
3. It is in the infinite ocean of myself that the imagination called the world takes place. I am supremely peaceful and formless, and as such I remain.

नात्मा भावेषु नो भावस्तत्रानन्ते निरंजने ।

इत्यसक्तोऽस्पृहः शान्त एतदेवाहमास्तितः ॥४॥

आत्मा विषयांत नाहीं आणि विषय त्या निरंजन आत्म्यांत नाहींत. अशा प्रकारें मी अनासक्त, स्पृहामुक्त आहें व त्यामुळेंच त्यांचें आश्रयस्थान आहें. ॥४॥
4. My true nature is not contained in objects, nor does any object exist in it, for it is infinite and spotless. So it is unattached, desire-less and at peace, and as such I remain.

अहो चिन्मात्रमेवाहं इन्द्रजालोपमं जगत् ।

इति मम कथं कुत्र हेयोपादेयकल्पना ॥५॥

अहो, मी चैतन्यमात्र आहें. संसार इन्द्रजालाप्रमाणें आहे. त्यामुळें न कांहीं मिळविण्याजोगें आहे, न कांहीं टाकण्याजोगे आहे. ॥५॥
5. Truly I am but pure consciousness, and the world is like a conjuror's show, so how could I imagine there is anything here to take up or reject ?

Ashtavakra Geeta - Adhyay 6

अध्याय ६ :- प्रक्र्तेह परः

Prakrteh Parah - Irrelevance of Dissolution of Consciousness
Janaka says “I know that already,” matching him in style and number of verses.

॥ अष्टावक्र उवाच ॥

आकाशवदनन्तोऽहं घटवत् प्राकृतं जगत् ।

इति ज्ञानं तथैतस्य न त्यागो न ग्रहो लयः ॥१॥

जनक म्हणाला
मी आकाशाप्रमाणें आहें. संसार घडयाप्रमाणें प्रकृतिजन्य आहे (बनतो व पुष्ट होतो, आकाशावर याचा कांहीं परिणाम होत नाहीं. कारण साक्षी तर आकाशासारखा अलिप्त आहे.) यामुळें याचा न त्याग करायचा आहे, न स्वीकार करायचा आहे, न लय करायचा आहे असें मी जाणतों. ॥१॥
Ashtavakra said:

1. I am infinite like space, and the natural world is like a jar. To know this is knowledge, and then there is neither renunciation, acceptance or cessation of it.

महोदधिरिवाहं स प्रपंचो वीचिसऽन्निभः ।

इति ज्ञानं तथैतस्य न त्यागो न ग्रहो लयः ॥२॥

मी समुद्रासारखा आहें. हा संसार तरंगासारखा आहे. म्हणून याचा त्याग किंवा स्वीकार करायचा नाहीं असें मी जाणतों. ॥२॥
2. I am like the ocean, and the multiplicity of objects is comparable to a wave. To know this is knowledge, and here there is neither renunciation, acceptance or cessation of it.

अहं स शुक्तिसङ्काशो रूप्यवद् विश्वकल्पना ।

इति ज्ञानं तथैतस्य न त्यागो न ग्रहो लयः ॥३॥

मी शिंपल्यासारखा आहें. विश्वाची कल्पना शिंपल्यावरच्या चांदीसारखी आहे, असें ज्ञान आहे. म्हणून न त्याचा त्याग आहे, न स्वीकार आहे, न लय आहे. ॥३॥
3. I am like the mother of pearl, and the imagined world is like the silver. To know this is knowledge, and here there is neither renunciation, acceptance or cessation of it.

अहं वा सर्वभूतेषु सर्वभूतान्यथो मयि ।

इति ज्ञानं तथैतस्य न त्यागो न ग्रहो लयः ॥४॥

मी सर्व भूतांत आहें व सर्व भूतें माझ्यांत समाविष्ट आहेत त्यामुळें कशाचा न त्याग आहे, न ग्रहण आहे, न लय आहे. ॥४॥
4. Alternatively, I am in all beings, and all beings are in me. To know this is knowledge, and here there is neither renunciation, acceptance or cessation of it.

Ashtavakra Geeta - Adhyay 5

अध्याय ५ :- लय

Laya - Stages of Dissolution of Consciousness
Ashtavakra does not disagree, but in a terse four verses points to the next step—dissolution.

॥ अष्टावक्र उवाच ॥

न ते संगोऽस्ति केनापि किं शुद्धस्त्यक्तुमिच्छसि ।

संघातविलयं कुर्वन्नेवमेव लयं व्रज ॥१॥

अष्टावक्र म्हणाला
तुझा कोणाशींही संबंध नाहीं, त्यामुळें तूं शुद्ध आहेस. तूं कशाचा त्याग करुं इच्छितोस ? अशा रीतीनें देहाभिमान नाहींसा करुन तूं मोक्षाला प्राप्त हो. ॥१॥
Ashtavakra said:

1. You are not bound by anything. What does a pure person like you need to renounce? Putting the complex organism to rest, you can go to your rest.

उदेति भवतो विश्वं वारिधेरिव बुद्बुदः ।

इति ज्ञात्वैकमात्मानं एवमेव लयं व्रज ॥२॥

अशीच भावना कर कीं, माझ्यापासून संसार निर्माण झाला आहे; जसा समुद्राच्या पाण्यांत बुडबुडा उत्पन्न होतो--आणि स्वतःला व जगाला, स्वतःला व समष्टीला एक समजून, एक जाणून, तूं मोक्षाला प्राप्त हो. ॥२॥
2. All this arises out of you, like a bubble out of the sea. Knowing yourself like this to be but one, you can go to your rest.

प्रत्यक्षमप्यवस्तुत्वाद् विश्वं नास्त्यमले त्वयि ।

रज्जुसर्प इव व्यक्तं एवमेव लयं व्रज ॥३॥

दृश्यमान जगत् प्रत्यक्ष दिसत असलें तरी दोरीवर सापाचा आभास व्हावा तसें आभासरुप आहे. तुला शुद्धाला----मलरहिताला तें नाहीं, असें जाणून तूं लयाला----निर्वाणाला प्राप्त हो. ॥३॥
3. In spite of being in front of your eyes, all this, being insubstantial, does not exist in you, spotless as you are. It is an appearance like the snake in a rope, so you can go to your rest.

समदुःखसुखः पूर्ण आशानैराश्ययोः समः ।

समजीवितमृत्युः सन्नेवमेव लयं व्रज ॥४॥

दुःख व सुख, आशा आणि निराशा, जीवन व मृत्यु जो समान मानतो असा पूर्ण होऊन तूं लयाला----मोक्षाला प्राप्त हो.
4. Equal in pain and in pleasure, equal in hope and in disappointment, equal in life and in death, and complete as you are, you can go to your rest.